Η περιοχή
Στις 23 Ιουλίου 2018 κάηκαν οι περιοχές Νέος Βουτζάς, Μάτι και Κόκκινο Λιμανάκι της Ανατολικής Αττικής. Οι περιοχές είχαν δομηθεί σχεδόν εξ ολοκλήρου τα τελευταία 50-60 χρόνια. Στο gis.ktimanet.gr μπορείτε να δείτε αεροφωτογραφίες της περιόδου 1945-1960, όπου φαίνεται μια μάλλον κλασική "αγροτοδασική έκταση" (όπως την λένε οι πυροσβέστες, ανεξαρτήτως πολεοδομικών δεδομένων: κυρίως καλλιέργειες με τοπικές συστάδες δέντρων, εν μέρει σε ρέματα). Η έκταση ανήκει σε δύο δήμους σήμερα: Μαραθώνα (το Μάτι και το μεγαλύτερο μέρος του Βουτζά) και Ραφήνας (το Κόκκινο Λιμανάκι), με όριο ένα ρέμα. Πευκοδάσος ήταν -και παρέμεινε- η περιοχή των στρατιωτικών και λοιπών κατασκηνώσεων.
Ο Νέος Βουτζάς έχει πάρει το όνομά του από το παλιό εύπορο προάστιο της Σμύρνης αλλά δεν ήταν συνοικισμός προσφύγων. Μεταπολεμικά άρχισε να δομείται, στην πλαγιά. Το Μάτι και το Κόκκινο Λιμανάκι είναι προς την παραλία, κάτω από την Μαραθώνος. Αν και συνεχόμενοι έχουν διαφορετικές φυσιογνωμίες. Το Μάτι είναι μια ήπια πλαγιά, με κάθετες ευθείες, που δείχνουν να αντιστοιχούν σε παλιά ορθογώνια αγροτεμάχια. Το Κόκκινο Λιμανάκι μοιάζει περισσότερο με τις "κλασικές" γειτονιές της παραλιακής Αττικής, με πιο ακανόνιστη διάταξη δρόμων, καθώς και το εδαφικό ανάγλυφο είναι διαφορετικό: απόκρημνες ακτές με ύψος πάνω από 20 μέτρα κατά κανόνα.
Οδικός άξονας της παραλιακής ζώνης είναι η οδός Δημοκρατίας που ξεκινά από την Ραφήνα και κινείται γενικά βόρεια, πλησιάζοντας τη θάλασσα, την οποία και συναντά οριακά στο τέλος της (Αργυρά Ακτή). Μπαίνοντας στο Μάτι ονομάζεται Ποσειδώνος και είναι μια "εσωτερική παραλιακή" μια και υπάρχει δόμηση προς τη μεριά της θάλασσας, συμπεριλαμβανομένων και μερικών ξενοδοχείων. Στο μέσο του Ματιού υπάρχει ένα λιμανάκι αναψυχής και στα λίγα τετράγωνα προς βορράν ο δρόμος είναι σε χαμηλότερο υψόμετρο και εκεί βρίσκεται η μεγαλύτερη παραλία του οικισμού, λίγο πριν τα όρια του Αγίου Ανδρέα. Η Ποσειδώνος -μετά από μια παράκαμψη για τις κατασκηνώσεις- συνεχίζεται με το ίδιο όνομα προς το Ζούμπερι και τη Νέα Μάκρη.
Η ακτογραμμή έχει ποικίλες όψεις. Η κύρια παραλία λουομένων στο Κόκκινο Λιμανάκι (με κάμπινγκ παλαιότερα, τώρα παραλιακό κέντρο) είναι επιμήκης και στενή, στο κάτω μέρος μια απόκρημνης ακτής. Στην Αργυρά Ακτή υπάρχει ένας μικρότερος όρμος (με ταβέρνα και καφέ) και τέλος στο Μάτι είναι η παραλία που αναφέρθηκε βόρεια από το λιμάνι. Τα άλλα είναι βράχια και σχετικά απροσπέλαστοι όρμοι. Δεν κατασκευάστηκε ποτέ, ούτε φαίνεται να προβλέφθηκε ένα θαλάσσιο μέτωπο ή έστω ένας συνεχόμενος διάδρομος πεζών. Με τοπικές εξαιρέσεις το λιμανάκι αναψυχής και τις τρεις ακτές λουομένων, η θέα στην θάλασσα (και η πρόσβαση, όπου το επέτρεπαν τα βράχια) ήταν κυρίως ιδιωτική υπόθεση για όσους είχαν σπίτια στην έξω πλευρά της Ποσειδώνος και ανατολικά από την Δημοκρατίας - καθώς και για τα ξενοδοχεία. Βασικός πόλος αναψυχής ήταν το "κέντρο" του Ματιού, στο ύψος του λιμανιού, με τα πασίγνωστα σινεμά Ρία και Μαϊάμι.
Με λίγα λόγια το Μάτι, το Κόκκινο Λιμανάκι και ο Βουτζάς είναι συνήθεις τόποι παραθεριστικής κατοικίας, με πολλές ομοιότητες προς πολλούς άλλους τόπους της Αττικής και της υπόλοιπης χώρας. Οι περισσότεροι δρόμοι έγιναν στενοί και χωρίς πεζοδρόμια. Τα περισσότερα σπίτια -είτε τα πιο ευρύχωρα στο Μάτι και τον Βουτζά είτε τα στενότερα στο Κόκκινο Λιμανάκι- είχαν αρκετά δέντρα, όπως ήταν εύλογο για "εξοχικά". Η έλλειψη πρασίνου στο λεκανοπέδιο, από το οποίο αποδρούσαν (για παραθερισμό και πλέον και μόνιμα) οι ιδιοκτήτες, αντισταθμιζόταν με το παραπάνω. Πολλοί αφηγούνται ότι τα δασαρχεία ενθάρρυναν -πανελληνίως- αυτή την εξέλιξη, παρέχοντας κυρίως πεύκα (και επιμένοντας ταυτόχρονα στην απαγόρευση κοπής δέντρων).
Η φωτιά ξεκίνησε πριν τις 5μμ στην περιοχή Νταού Πεντέλης. Αυτή είναι στα ανατολικά όρια του δήμου Πεντέλης και του ομώνυμου όρους. Μετά από αρχική ασάφεια για την εξέλιξή της έγινε σαφές ότι κατευθύνεται ανατολικά, με ισχυρό άνεμο. Στις 5:45 έφτασε στο Λύρειο Ίδρυμα, που βρίσκεται στο άνω όριο του Νέου Βουτζά, ενώ στο διάστημα μεταξύ 6 και 7 φαίνεται ότι πέρασε κάτω από την Μαραθώνος. Συνολικά κάηκαν γύρω στα 12-13 τετραγωνικά χιλιόμετρα, από τα οποία περίπου τα μισά αντιστοιχούν σε κατοικημένη περιοχή. Γύρω στα μεσάνυχτα αναφέρθηκε ότι η φωτιά βρισκόταν "σε ύφεση" ενώ το επόμενο πρωί ήταν ακόμη ορατές ενεργές εστίες.
Οι άνθρωποι
Η φωτιά ήταν μεγάλης αλλά όχι πρωτοφανούς έκτασης. Την ίδια μέρα, νωρίτερα, είχε εκδηλωθεί μεγαλύτερη πυρκαγιά στην Κινέτα της δυτικής Αττικής. Οι φωτιές δεν είναι σπάνιο φαινόμενο στο μεσογειακό κλίμα. Η συγκεκριμένη ωστόσο (σε Βουτζά, Μάτι και Κόκκινο Λιμανάκι) προκάλεσε μεγάλο αριθμό θανάτων, ήδη (με τα γνωστά δεδομένα της 29/7/2018, συμπεριλαμβανομένων των μη ταυτοποιημένων σορών) 91 ανθρώπων. Ο απολογισμός ήδη υπερβαίνει αυτόν της Ηλείας το 2007 και εκφράζονται φόβοι για βαρύτερες απώλειες.
Οι πρώτοι νεκροί φαίνεται ότι αναφέρθηκαν γύρω στις 8:30μμ, όταν ο δήμαρχος Ραφήνας έκανε σχετική δήλωση στις ειδήσεις του Αντέννα. Πριν τις 10μμ γινόταν λόγος επίσημα για 6 τραυματίες. Η πρώτη επίσημη ανακοίνωση για θανάτους έγινε στις 2:30πμ (6 ώρες αργότερα), οπότε ο κυβερνητικός εκπρόσωπος ανακοίνωσε 20 νεκρούς.
Είχε μεσολαβήσει (11:30μμ) η on camera "ενημέρωση" του πρωθυπουργού, ο οποίος εκείνη τη μέρα ταξίδευε στη Βοσνία και γύρισε εσπευσμένα. Αξίζει να σημειωθεί ότι στο σχετικό βίντεο δεν γίνεται καμία αναφορά σε νεκρούς. Οι υπουργοί και αξιωματικοί ανέφεραν στον πρωθυπουργό και την περιφερειάρχη Αττικής ότι η φωτιά είναι σε ύφεση και, σχεδόν τηλεγραφικά, την ανθρώπινη διάσταση. Συγκεκριμένα -αφού γίνεται λόγος για τρία σημεία συγκέντρωσης κοινού- λέγεται ότι έχουν σταλεί "φέρι μποτ και πλωτά μέσα" για να "μεταφερθούν από το λιμάνι της Ραφήνας σε ασφαλές σημείο κάτι άτομα". Ο πρωθυπουργός συνειδητοποιεί τι του λέγεται και ρωτά: "Δηλαδή, ήταν εγκλωβισμένος κόσμος στο λιμάνι;" Απάντηση: "Ήταν εγκλωβισμένος κόσμος σε ένα μικρό λιμάνι στο Μάτι, και στο Κόκκινο Λιμανάκι". Μετά παρεμβαίνει ο αναπληρωτής υπουργός υγείας, που μιλά για βαριά τραυματίες (χωρίς αριθμό) και για τα νοσοκομεία που τους δέχονται. Στη συνέχεια συζητούνται οι καιρικές προβλέψεις και προς το τέλος ακούγεται ότι η φωτιά έφτασε "μέσα σε δύο ώρες" έως "το λιμάνι της Ραφήνας".
Εμφανώς το μήνυμα προς το κοινό ήταν ότι η φωτιά είναι σοβαρή και απειλεί ανθρώπινες ζωές αλλά η κατάσταση είναι υπό έλεγχο.
Για το αν η κατάσταση ήταν υπό έλεγχο, υπάρχουν μαρτυρίες με βίντεο, φωτογραφίες, ηχητικά ντοκουμέντα και κάθε δυνατό μέσο. Ο καθένας μπορεί να τις βρει και σε πολλές περιπτώσεις είναι κάτι παραπάνω από συγκλονιστικές.
Η διαχείριση του συμβάντος
Χωρίς επίσημο χρονικό είναι αδύνατη η εξαγωγή συνολικών συμπερασμάτων, αλλά οι κρίσεις και παρατηρήσεις που θα δείτε εδώ μπορεί να φανούν χρήσιμες στη συζήτηση που ούτως ή άλλως γίνεται.
1. Σχέδια έκτακτης ανάγκης, προληπτική απομάκρυνση και διάσωση. Σε ετήσια βάση εκδίδεται ένα "σχέδιο" για τις πυρκαγιές από την Γενική Γραμματεία Πολιτικής Προστασίας (ΓΓΠΠ), που αφορά όλη τη χώρα - το φετινό είναι αναρτημένο εδώ. Το σχέδιο κάνει αναφορά και σε εγκύκλιο (του 2015) περί "οργανωμένης απομάκρυνσης πολιτών" (ο όρος εκκένωση δεν χρησιμοποιείται, καθώς αφορά την -διαφορετική- περίπτωση εγκαταστάσεων), η οποία είναι αναρτημένη εδώ. Η εγκύκλιος, με τη σειρά της, κάνει λόγο και για "μνημόνια ενεργειών" περιφερειών και δήμων για τέτοιες περιπτώσεις, μια και οι τοπικές αρχές είναι αυτές που υλοποιούν - με εισήγηση του Πυροσβεστικού Σώματος (ΠΣ), που έχει το επιχειρησιακό πρόσταγμα. Δεν βρήκα αναρτημένα τέτοια "μνημόνια" για την Αττική, τη Ραφήνα ή τον Μαραθώνα κι έτσι δεν μπορώ να ξέρω αν συμπεριλαμβάνουν κάτι πέρα από τα συνήθη για τέτοια έγγραφα, που είναι επανάληψη των διαδικασιών και κατάλογοι με ονόματα αρμοδίων και συνεργατών προς ειδοποίηση, διαθέσιμων μέσων (π.χ. μηχανημάτων), θέσεων υδροστομίων κ.λπ. Δεν ξέρω επίσης αν η περιφέρεια ή οι δήμοι έκαναν κάποιας μορφής άσκηση.
Στη συνέντευξη τύπου των Αρχών στις 27/7, ο αρχηγός του ΠΣ στο σχετικό ερώτημα (αν υπήρχε εισήγηση απομάκρυνσης) απαντά ότι υπήρχε εισήγηση αλλά αδυνατεί να προσδιορίσει την ώρα, λέγοντας ότι "το ζήτημα όλης της διάρκειας [sic] του συμβάντος ήταν γύρω στη μιάμιση ώρα" και ότι σύμφωνα με τις κατευθυντήριες οδηγίες (του σχεδίου και της εγκυκλίου) το ζητούμενο είναι η "ασφαλής απομάκρυνση εγκαίρως" και ότι δεν υπάρχει παγκόσμιο προηγούμενο εκκένωσης πληθυσμού 15-20 χιλιάδων κατοίκων. (Διαβάζουμε βέβαια ότι στην Καλιφόρνια αυτές τις μέρες δόθηκε εντολή εκκένωσης σε 38 χιλιάδες κατοίκους.) Στη συνέχεια από τον υπαρχηγό του ΠΣ και τον κυβερνητικό εκπρόσωπο επιχειρούνται μακροσκελείς εξηγήσεις που συντείνουν στο ότι τελικά δεν έγινε εκκένωση γιατί (α) δεν την αποφασίζει εν τέλει το ΠΣ αλλά η αυτοδιοίκηση, (β) αντικειμενικά ο κόσμος δεν προλάβαινε να φύγει στον σύντομο χρόνο της "μιάμισης ώρας" στην οποία "ολοκληρώθηκε το φαινόμενο" και "προκλήθηκαν οι θάνατοι", και (γ) ο κόσμος δεν επιθυμούσε να φύγει αλλά να μείνει κοντά στους οικείους του, και γι' αυτό τα λεωφορεία που διέθεσε η Περιφέρεια δεν χρησιμοποιήθηκαν.
Με φωτιές που έκαιγαν και μετά τη δύση του ηλίου και τοπικά έως το επόμενο πρωί δεν είναι κατανοητό πώς ακριβώς ορίζεται η διάρκεια του φαινομένου ως μιάμιση ώρα.
Ωστόσο, ο αναπληρωτής υπουργός περιβάλλοντος, το βράδυ της φωτιάς, είχε πει ότι "τώρα [11:30μμ περίπου] κάνουμε εκκένωση προς το λιμάνι της Ραφήνας". Δεν ήταν βέβαια προληπτική απομάκρυνση κατοίκων αυτό, αλλά διάσωση. Το πότε ξεκίνησε η διάσωση δεν είναι σαφές. Στις 6:20μμ στο λιμάνι της Ραφήνας (δηλ. στη μιάμιση ώρα "ολοκλήρωσης" του φαινομένου) δεν υπήρχαν ενδείξεις ότι βρισκόταν διάσωση σε εξέλιξη: το φέρι από Άνδρο άραξε και ξεφόρτωσε κανονικά. Το σίγουρο είναι ότι αυτές οι επιχειρήσεις (από Ναυτικό, Λιμενικό και ιδιώτες συμπεριλαμβανομένης της ακτοπλοΐας) έγιναν κυρίως μέσα στη νύχτα. Πριν τη δύση του ηλίου είναι οι περισσότερες φωτογραφίες και βίντεο που κυκλοφόρησαν με ανθρώπους εγκλωβισμένους σε διάφορα σημεία της ακτής. Κάποιοι από τους θανάτους αναφέρθηκε ότι προκλήθηκαν κοντά ή και μέσα στο νερό.
2. Διαχείριση κυκλοφορίας. Στη συνέντευξη της 27/7 ο αρχηγός της ΕΛΑΣ δήλωσε "περήφανος" για την κυκλοφοριακή διαχείριση, η οποία συνίστατο στον αποκλεισμό εισόδου (από 6:13μμ) στη Λ. Μαραθώνος, αφήνοντας ανοιχτή την έξοδο για να φεύγουν τα αυτοκίνητα, ενώ λίγα λεπτά αργότερα οι φλόγες αρχίζουν να τη διασχίζουν προς Μάτι. Το αναπάντητο και τραγικό κομμάτι της κυκλοφοριακής διαχείρισης όμως είναι ο διάδρομος Δημοκρατίας-Ποσειδώνος, κατά μήκος του οποίου (ειδικά στα όρια των δήμων, στο ύψος του "Κάβου") φαίνονται καθαρά τα καμμένα αυτοκίνητα, σε τριπλή σειρά, στο οπτικό υλικό που κυκλοφορεί. Ο υπαρχηγός ΠΣ χρησιμοποιεί την ατυχή λέξη συνωστισμός αναφερόμενος στους κατοίκους και παραθεριστές που, "αν κάνανε προσπάθεια διαφυγής ακόμα και 30 λεπτά νωρίτερα, θα επιτάχυναν κατά 30 λεπτά την πορεία τους προς την πυρκαγιά".
Πέραν της Μαραθώνος, δεν βρήκα στοιχεία, πέρα από ένα tweet της ΕΛΑΣ - στο οποίο μετά τις 8μμ αναφέρεται αποκλεισμός της Ποσειδώνος από Κόκκινο Λιμανάκι προς Νέα Μάκρη. Δεν ξέρω αν έγινε νωρίτερα προσπάθεια επιβολής κάποιου είδους προληπτικής ρύθμισης στον άξονα Δημοκρατίας-Ποσειδώνος, ο οποίος ως εσωτερικός του οικισμού και κοντινός στην παραλία θα ήταν κρίσιμος για πολλούς: για την ίδια την πυροσβεστική (αν ήθελε να τη χρησιμοποιήσει ως τελευταία γραμμή άμυνας, για να προστατεύσει τη διάσωση των ανθρώπων από θαλάσσης) και φυσικά για το κοινό που θα έτεινε να χρησιμοποιεί τον διάδρομο ως είσοδο (με κομμένη την είσοδο στη Μαραθώνος) και φυσικά ως έξοδο: ξέρω ανθρώπους που διασώθηκαν φεύγοντας από το βόρειο μέρος της Ποσειδώνος, προς Νέα Μάκρη. Ο δρόμος ειδικά στην Ραφήνα ως "Δημοκρατίας" είναι πολύ στενός και αυτός μάλλον θα ήταν ένας λόγος παραπάνω για να "κρατηθεί".
Παρόλο που ο υπαρχηγός ΠΣ (ομιλητικότερος του αρχηγού) αποδομεί και τον πολυσυζητημένο ρόλο της Μαραθώνος ως αντιπυρικής ζώνης, θα είχε ενδιαφέρον να καταλάβουμε από τους πυροσβέστες αν η τετραλώριδη λεωφόρος θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί με ένα ρεύμα δοσμένο στην πυρόσβεση (το προς Αθήνα) και το ανατολικό διλώριδο να μείνει για την όποια διαφυγή, όσο θα δινόταν η μάχη. Οι συνθήκες της φωτιάς αναφέρθηκε συστηματικά ότι ήταν πολύ δύσκολες για οποιαδήποτε γραμμή άμυνας (ιδίως λόγω ανέμων και ταχύτητας διάδοσης). Ωστόσο θα πρέπει να εξηγηθεί με αρκετή λεπτομέρεια το πώς επιχείρησε η πυροσβεστική: Πόσα οχήματα τελικά πήγαν στο μέτωπο αυτό (δεδομένου ότι υπήρχαν πολλές δυνάμεις ήδη στην Κινέτα) και σε τι χρόνους; Τι θα χρειαζόταν για να σταματήσει η φωτιά στην Μαραθώνος; Ήταν εφικτό;
3. Επικοινωνιακή διαχείριση. Το 2007 ως έναν βαθμό επαναλήφθηκε, με διαγγέλματα και άμεση εξαγγελία (ενισχυμένης μάλιστα τώρα, παρά την πολυετή λιτότητα, επιτήρηση κ.λπ.) οικονομικής βοήθειας από την κυβέρνηση στους πληγέντες. Αναμενόμενες είναι οι προσπάθειες να δοθεί έμφαση στην ταυτόχρονη εκδήλωση πυρκαγιών όπως και να διαδοθούν φήμες περί εκρηκτικών μηχανισμών. Πολύ σύντομα όμως προστέθηκε μια πολύ ενδιαφέρουσα διάσταση, αυτή της "αυθαίρετης δόμησης στο δάσος". Αυτή προβάλλεται ως κύρια αιτία της καταστροφής (μαζί με τα φυσικά χαρακτηριστικά της φωτιάς) με την εξής λογική: το κράτος δεν είναι σε θέση να εφαρμόσει αποτελεσματική αντιμετώπιση του φαινομένου, διότι η ανομία δυσχεραίνει την πρόσβαση - των οχημάτων στους δρόμους και των διαφευγόντων στη θάλασσα.
Το επιχείρημα αυτό προφανώς αποσκοπεί στην απάλυνση των εντυπώσεων από τις ανθρώπινες απώλειες και από τα ερωτηματικά όσον αφορά το επιχειρησιακό σκέλος και τις ανακοινώσεις (για παράδειγμα, μόλις στις 29/7 ανακοινώθηκε αριθμός αγνοουμένων). Ωστόσο, ο σχεδιασμός ανταπόκρισης σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης εξ ορισμού έχει πρακτική στόχευση και όχι θεωρητική. Η πυροσβεστική, η αστυνομία, τα ασθενοφόρα επεμβαίνουν με παραδοχές βασισμένες στο πώς είναι τα πράγματα και όχι πώς θα έπρεπε να είναι. Η δε πρόληψη, στον ετήσιο κύκλο οργάνωσής της, έχει κάποια όρια: στο σχέδιο αντιμετώπισης πυρκαγιών του τρέχοντος έτους μπορείς να ζητήσεις να γίνει αποψίλωση και να εξασφαλιστεί η άψογη λειτουργία του δικτύου υδροδότησης, αλλά δεν μπορείς να περιμένεις ότι η Δημοκρατίας θα διαπλατυνθεί και οι πολεοδομικές αυθαιρεσίες θα διορθωθούν.
Το αν άλλοι οικισμοί με λιγότερη ή και καθόλου "αυθαιρεσία" (αν υπάρχουν) θα είχαν καλύτερη μοίρα σε ένα τέτοιο σενάριο όπως της 23/7, θα άξιζε να το εξετάσουν όσοι καλόπιστα πιστεύουν ότι το κακό έγινε στο Μάτι επειδή ήταν το Μάτι (ή μάλλον το Κόκκινο Λιμανάκι).
Επιπλέον, ακόμη κι αν κάποιος αποδεδειγμένα έχει αυθαιρετήσει, οφείλεις ως κράτος να προστατέψεις την ζωή του ως υπέρτατο αγαθό. Το να δίνεις την εντύπωση ότι "κατηγορείς" τα θύματα μπορεί να γίνει μπούμερανγκ.
Η κόντρα με συγκεκριμένο "επιθετικό" τηλεοπτικό σταθμό επίσης δεν είναι κάτι πρωτόγνωρο. Επίσης μπορεί να οπισθοκροτήσει - τα ΜΜΕ έχουν "μνήμη" και αν επιβάλεις εμπάργκο απλά δεν θα ακουστείς.
Γιατί όλα αυτά
Οι περιοχές που κάηκαν δεν ανήκαν από αυτές που θα σύστηνα ως ελκυστικές σε ξένους επισκέπτες. Έχω όμως φιλοξενηθεί εκεί και επιπλέον ξέρω πόσο σημαντικό είναι το σπίτι στην εξοχή (που το έχεις περιποιηθεί όπως μπορείς καλύτερα), ως καταφύγιο για το σαββατοκύριακο ή τις διακοπές - κι ας σνομπάρεται η "δεύτερη κατοικία". Για πολλούς από τους ανθρώπους ήταν απόκτημα κόπων έως και καμάρι. Το σπίτι που είχα μείνει το καλοκαίρι του 1979 έγινε κάρβουνο, οι ιδιοκτήτες ευτυχώς γλίτωσαν. Ένας σημερινός φίλος έχασε το δικό του σπίτι, άλλος έπαθε ζημιές και κινδύνευσαν μέλη της οικογένειάς του. Πολλοί άγνωστοί μου αλλά εξίσου συνάνθρωποι πέθαναν ή τραυματίστηκαν. Δεν ξέρω αν τραυματίστηκαν ένστολοι και μη -άνθρωποι που βοήθησαν- ωστόσο έζησαν κι αυτοί από τη σκοπιά τους το κακό. Είχα πιστέψει ότι το 2007 ήταν αρκούντως βαρύ κι ότι θα είχαμε μάθει. Δεν έχουμε μάθει: χειρότεροι γινόμαστε. Αν κάπου υπάρχει ελπίδα (πέρα από την, συχνά εκπληκτική, ανθρωπιστική ανταπόκριση) δεν είναι στη σιωπή και στο κουκούλωμα αλλά στη φωνή και τη διαφάνεια. Όσο περισσότερο τα συζητάμε δεν απαλύνεται μόνο η στενοχώρια, αυξάνουμε -ή έτσι πιστεύω- την πιθανότητα να αποκομίσουμε όλοι κάτι χρήσιμο για το αύριο.
Στις 23 Ιουλίου 2018 κάηκαν οι περιοχές Νέος Βουτζάς, Μάτι και Κόκκινο Λιμανάκι της Ανατολικής Αττικής. Οι περιοχές είχαν δομηθεί σχεδόν εξ ολοκλήρου τα τελευταία 50-60 χρόνια. Στο gis.ktimanet.gr μπορείτε να δείτε αεροφωτογραφίες της περιόδου 1945-1960, όπου φαίνεται μια μάλλον κλασική "αγροτοδασική έκταση" (όπως την λένε οι πυροσβέστες, ανεξαρτήτως πολεοδομικών δεδομένων: κυρίως καλλιέργειες με τοπικές συστάδες δέντρων, εν μέρει σε ρέματα). Η έκταση ανήκει σε δύο δήμους σήμερα: Μαραθώνα (το Μάτι και το μεγαλύτερο μέρος του Βουτζά) και Ραφήνας (το Κόκκινο Λιμανάκι), με όριο ένα ρέμα. Πευκοδάσος ήταν -και παρέμεινε- η περιοχή των στρατιωτικών και λοιπών κατασκηνώσεων.
Ο Νέος Βουτζάς έχει πάρει το όνομά του από το παλιό εύπορο προάστιο της Σμύρνης αλλά δεν ήταν συνοικισμός προσφύγων. Μεταπολεμικά άρχισε να δομείται, στην πλαγιά. Το Μάτι και το Κόκκινο Λιμανάκι είναι προς την παραλία, κάτω από την Μαραθώνος. Αν και συνεχόμενοι έχουν διαφορετικές φυσιογνωμίες. Το Μάτι είναι μια ήπια πλαγιά, με κάθετες ευθείες, που δείχνουν να αντιστοιχούν σε παλιά ορθογώνια αγροτεμάχια. Το Κόκκινο Λιμανάκι μοιάζει περισσότερο με τις "κλασικές" γειτονιές της παραλιακής Αττικής, με πιο ακανόνιστη διάταξη δρόμων, καθώς και το εδαφικό ανάγλυφο είναι διαφορετικό: απόκρημνες ακτές με ύψος πάνω από 20 μέτρα κατά κανόνα.
Οδικός άξονας της παραλιακής ζώνης είναι η οδός Δημοκρατίας που ξεκινά από την Ραφήνα και κινείται γενικά βόρεια, πλησιάζοντας τη θάλασσα, την οποία και συναντά οριακά στο τέλος της (Αργυρά Ακτή). Μπαίνοντας στο Μάτι ονομάζεται Ποσειδώνος και είναι μια "εσωτερική παραλιακή" μια και υπάρχει δόμηση προς τη μεριά της θάλασσας, συμπεριλαμβανομένων και μερικών ξενοδοχείων. Στο μέσο του Ματιού υπάρχει ένα λιμανάκι αναψυχής και στα λίγα τετράγωνα προς βορράν ο δρόμος είναι σε χαμηλότερο υψόμετρο και εκεί βρίσκεται η μεγαλύτερη παραλία του οικισμού, λίγο πριν τα όρια του Αγίου Ανδρέα. Η Ποσειδώνος -μετά από μια παράκαμψη για τις κατασκηνώσεις- συνεχίζεται με το ίδιο όνομα προς το Ζούμπερι και τη Νέα Μάκρη.
Η ακτογραμμή έχει ποικίλες όψεις. Η κύρια παραλία λουομένων στο Κόκκινο Λιμανάκι (με κάμπινγκ παλαιότερα, τώρα παραλιακό κέντρο) είναι επιμήκης και στενή, στο κάτω μέρος μια απόκρημνης ακτής. Στην Αργυρά Ακτή υπάρχει ένας μικρότερος όρμος (με ταβέρνα και καφέ) και τέλος στο Μάτι είναι η παραλία που αναφέρθηκε βόρεια από το λιμάνι. Τα άλλα είναι βράχια και σχετικά απροσπέλαστοι όρμοι. Δεν κατασκευάστηκε ποτέ, ούτε φαίνεται να προβλέφθηκε ένα θαλάσσιο μέτωπο ή έστω ένας συνεχόμενος διάδρομος πεζών. Με τοπικές εξαιρέσεις το λιμανάκι αναψυχής και τις τρεις ακτές λουομένων, η θέα στην θάλασσα (και η πρόσβαση, όπου το επέτρεπαν τα βράχια) ήταν κυρίως ιδιωτική υπόθεση για όσους είχαν σπίτια στην έξω πλευρά της Ποσειδώνος και ανατολικά από την Δημοκρατίας - καθώς και για τα ξενοδοχεία. Βασικός πόλος αναψυχής ήταν το "κέντρο" του Ματιού, στο ύψος του λιμανιού, με τα πασίγνωστα σινεμά Ρία και Μαϊάμι.
Με λίγα λόγια το Μάτι, το Κόκκινο Λιμανάκι και ο Βουτζάς είναι συνήθεις τόποι παραθεριστικής κατοικίας, με πολλές ομοιότητες προς πολλούς άλλους τόπους της Αττικής και της υπόλοιπης χώρας. Οι περισσότεροι δρόμοι έγιναν στενοί και χωρίς πεζοδρόμια. Τα περισσότερα σπίτια -είτε τα πιο ευρύχωρα στο Μάτι και τον Βουτζά είτε τα στενότερα στο Κόκκινο Λιμανάκι- είχαν αρκετά δέντρα, όπως ήταν εύλογο για "εξοχικά". Η έλλειψη πρασίνου στο λεκανοπέδιο, από το οποίο αποδρούσαν (για παραθερισμό και πλέον και μόνιμα) οι ιδιοκτήτες, αντισταθμιζόταν με το παραπάνω. Πολλοί αφηγούνται ότι τα δασαρχεία ενθάρρυναν -πανελληνίως- αυτή την εξέλιξη, παρέχοντας κυρίως πεύκα (και επιμένοντας ταυτόχρονα στην απαγόρευση κοπής δέντρων).
Η φωτιά ξεκίνησε πριν τις 5μμ στην περιοχή Νταού Πεντέλης. Αυτή είναι στα ανατολικά όρια του δήμου Πεντέλης και του ομώνυμου όρους. Μετά από αρχική ασάφεια για την εξέλιξή της έγινε σαφές ότι κατευθύνεται ανατολικά, με ισχυρό άνεμο. Στις 5:45 έφτασε στο Λύρειο Ίδρυμα, που βρίσκεται στο άνω όριο του Νέου Βουτζά, ενώ στο διάστημα μεταξύ 6 και 7 φαίνεται ότι πέρασε κάτω από την Μαραθώνος. Συνολικά κάηκαν γύρω στα 12-13 τετραγωνικά χιλιόμετρα, από τα οποία περίπου τα μισά αντιστοιχούν σε κατοικημένη περιοχή. Γύρω στα μεσάνυχτα αναφέρθηκε ότι η φωτιά βρισκόταν "σε ύφεση" ενώ το επόμενο πρωί ήταν ακόμη ορατές ενεργές εστίες.
Οι άνθρωποι
Η φωτιά ήταν μεγάλης αλλά όχι πρωτοφανούς έκτασης. Την ίδια μέρα, νωρίτερα, είχε εκδηλωθεί μεγαλύτερη πυρκαγιά στην Κινέτα της δυτικής Αττικής. Οι φωτιές δεν είναι σπάνιο φαινόμενο στο μεσογειακό κλίμα. Η συγκεκριμένη ωστόσο (σε Βουτζά, Μάτι και Κόκκινο Λιμανάκι) προκάλεσε μεγάλο αριθμό θανάτων, ήδη (με τα γνωστά δεδομένα της 29/7/2018, συμπεριλαμβανομένων των μη ταυτοποιημένων σορών) 91 ανθρώπων. Ο απολογισμός ήδη υπερβαίνει αυτόν της Ηλείας το 2007 και εκφράζονται φόβοι για βαρύτερες απώλειες.
Οι πρώτοι νεκροί φαίνεται ότι αναφέρθηκαν γύρω στις 8:30μμ, όταν ο δήμαρχος Ραφήνας έκανε σχετική δήλωση στις ειδήσεις του Αντέννα. Πριν τις 10μμ γινόταν λόγος επίσημα για 6 τραυματίες. Η πρώτη επίσημη ανακοίνωση για θανάτους έγινε στις 2:30πμ (6 ώρες αργότερα), οπότε ο κυβερνητικός εκπρόσωπος ανακοίνωσε 20 νεκρούς.
Είχε μεσολαβήσει (11:30μμ) η on camera "ενημέρωση" του πρωθυπουργού, ο οποίος εκείνη τη μέρα ταξίδευε στη Βοσνία και γύρισε εσπευσμένα. Αξίζει να σημειωθεί ότι στο σχετικό βίντεο δεν γίνεται καμία αναφορά σε νεκρούς. Οι υπουργοί και αξιωματικοί ανέφεραν στον πρωθυπουργό και την περιφερειάρχη Αττικής ότι η φωτιά είναι σε ύφεση και, σχεδόν τηλεγραφικά, την ανθρώπινη διάσταση. Συγκεκριμένα -αφού γίνεται λόγος για τρία σημεία συγκέντρωσης κοινού- λέγεται ότι έχουν σταλεί "φέρι μποτ και πλωτά μέσα" για να "μεταφερθούν από το λιμάνι της Ραφήνας σε ασφαλές σημείο κάτι άτομα". Ο πρωθυπουργός συνειδητοποιεί τι του λέγεται και ρωτά: "Δηλαδή, ήταν εγκλωβισμένος κόσμος στο λιμάνι;" Απάντηση: "Ήταν εγκλωβισμένος κόσμος σε ένα μικρό λιμάνι στο Μάτι, και στο Κόκκινο Λιμανάκι". Μετά παρεμβαίνει ο αναπληρωτής υπουργός υγείας, που μιλά για βαριά τραυματίες (χωρίς αριθμό) και για τα νοσοκομεία που τους δέχονται. Στη συνέχεια συζητούνται οι καιρικές προβλέψεις και προς το τέλος ακούγεται ότι η φωτιά έφτασε "μέσα σε δύο ώρες" έως "το λιμάνι της Ραφήνας".
Εμφανώς το μήνυμα προς το κοινό ήταν ότι η φωτιά είναι σοβαρή και απειλεί ανθρώπινες ζωές αλλά η κατάσταση είναι υπό έλεγχο.
Για το αν η κατάσταση ήταν υπό έλεγχο, υπάρχουν μαρτυρίες με βίντεο, φωτογραφίες, ηχητικά ντοκουμέντα και κάθε δυνατό μέσο. Ο καθένας μπορεί να τις βρει και σε πολλές περιπτώσεις είναι κάτι παραπάνω από συγκλονιστικές.
Η διαχείριση του συμβάντος
Χωρίς επίσημο χρονικό είναι αδύνατη η εξαγωγή συνολικών συμπερασμάτων, αλλά οι κρίσεις και παρατηρήσεις που θα δείτε εδώ μπορεί να φανούν χρήσιμες στη συζήτηση που ούτως ή άλλως γίνεται.
1. Σχέδια έκτακτης ανάγκης, προληπτική απομάκρυνση και διάσωση. Σε ετήσια βάση εκδίδεται ένα "σχέδιο" για τις πυρκαγιές από την Γενική Γραμματεία Πολιτικής Προστασίας (ΓΓΠΠ), που αφορά όλη τη χώρα - το φετινό είναι αναρτημένο εδώ. Το σχέδιο κάνει αναφορά και σε εγκύκλιο (του 2015) περί "οργανωμένης απομάκρυνσης πολιτών" (ο όρος εκκένωση δεν χρησιμοποιείται, καθώς αφορά την -διαφορετική- περίπτωση εγκαταστάσεων), η οποία είναι αναρτημένη εδώ. Η εγκύκλιος, με τη σειρά της, κάνει λόγο και για "μνημόνια ενεργειών" περιφερειών και δήμων για τέτοιες περιπτώσεις, μια και οι τοπικές αρχές είναι αυτές που υλοποιούν - με εισήγηση του Πυροσβεστικού Σώματος (ΠΣ), που έχει το επιχειρησιακό πρόσταγμα. Δεν βρήκα αναρτημένα τέτοια "μνημόνια" για την Αττική, τη Ραφήνα ή τον Μαραθώνα κι έτσι δεν μπορώ να ξέρω αν συμπεριλαμβάνουν κάτι πέρα από τα συνήθη για τέτοια έγγραφα, που είναι επανάληψη των διαδικασιών και κατάλογοι με ονόματα αρμοδίων και συνεργατών προς ειδοποίηση, διαθέσιμων μέσων (π.χ. μηχανημάτων), θέσεων υδροστομίων κ.λπ. Δεν ξέρω επίσης αν η περιφέρεια ή οι δήμοι έκαναν κάποιας μορφής άσκηση.
Στη συνέντευξη τύπου των Αρχών στις 27/7, ο αρχηγός του ΠΣ στο σχετικό ερώτημα (αν υπήρχε εισήγηση απομάκρυνσης) απαντά ότι υπήρχε εισήγηση αλλά αδυνατεί να προσδιορίσει την ώρα, λέγοντας ότι "το ζήτημα όλης της διάρκειας [sic] του συμβάντος ήταν γύρω στη μιάμιση ώρα" και ότι σύμφωνα με τις κατευθυντήριες οδηγίες (του σχεδίου και της εγκυκλίου) το ζητούμενο είναι η "ασφαλής απομάκρυνση εγκαίρως" και ότι δεν υπάρχει παγκόσμιο προηγούμενο εκκένωσης πληθυσμού 15-20 χιλιάδων κατοίκων. (Διαβάζουμε βέβαια ότι στην Καλιφόρνια αυτές τις μέρες δόθηκε εντολή εκκένωσης σε 38 χιλιάδες κατοίκους.) Στη συνέχεια από τον υπαρχηγό του ΠΣ και τον κυβερνητικό εκπρόσωπο επιχειρούνται μακροσκελείς εξηγήσεις που συντείνουν στο ότι τελικά δεν έγινε εκκένωση γιατί (α) δεν την αποφασίζει εν τέλει το ΠΣ αλλά η αυτοδιοίκηση, (β) αντικειμενικά ο κόσμος δεν προλάβαινε να φύγει στον σύντομο χρόνο της "μιάμισης ώρας" στην οποία "ολοκληρώθηκε το φαινόμενο" και "προκλήθηκαν οι θάνατοι", και (γ) ο κόσμος δεν επιθυμούσε να φύγει αλλά να μείνει κοντά στους οικείους του, και γι' αυτό τα λεωφορεία που διέθεσε η Περιφέρεια δεν χρησιμοποιήθηκαν.
Με φωτιές που έκαιγαν και μετά τη δύση του ηλίου και τοπικά έως το επόμενο πρωί δεν είναι κατανοητό πώς ακριβώς ορίζεται η διάρκεια του φαινομένου ως μιάμιση ώρα.
Ωστόσο, ο αναπληρωτής υπουργός περιβάλλοντος, το βράδυ της φωτιάς, είχε πει ότι "τώρα [11:30μμ περίπου] κάνουμε εκκένωση προς το λιμάνι της Ραφήνας". Δεν ήταν βέβαια προληπτική απομάκρυνση κατοίκων αυτό, αλλά διάσωση. Το πότε ξεκίνησε η διάσωση δεν είναι σαφές. Στις 6:20μμ στο λιμάνι της Ραφήνας (δηλ. στη μιάμιση ώρα "ολοκλήρωσης" του φαινομένου) δεν υπήρχαν ενδείξεις ότι βρισκόταν διάσωση σε εξέλιξη: το φέρι από Άνδρο άραξε και ξεφόρτωσε κανονικά. Το σίγουρο είναι ότι αυτές οι επιχειρήσεις (από Ναυτικό, Λιμενικό και ιδιώτες συμπεριλαμβανομένης της ακτοπλοΐας) έγιναν κυρίως μέσα στη νύχτα. Πριν τη δύση του ηλίου είναι οι περισσότερες φωτογραφίες και βίντεο που κυκλοφόρησαν με ανθρώπους εγκλωβισμένους σε διάφορα σημεία της ακτής. Κάποιοι από τους θανάτους αναφέρθηκε ότι προκλήθηκαν κοντά ή και μέσα στο νερό.
2. Διαχείριση κυκλοφορίας. Στη συνέντευξη της 27/7 ο αρχηγός της ΕΛΑΣ δήλωσε "περήφανος" για την κυκλοφοριακή διαχείριση, η οποία συνίστατο στον αποκλεισμό εισόδου (από 6:13μμ) στη Λ. Μαραθώνος, αφήνοντας ανοιχτή την έξοδο για να φεύγουν τα αυτοκίνητα, ενώ λίγα λεπτά αργότερα οι φλόγες αρχίζουν να τη διασχίζουν προς Μάτι. Το αναπάντητο και τραγικό κομμάτι της κυκλοφοριακής διαχείρισης όμως είναι ο διάδρομος Δημοκρατίας-Ποσειδώνος, κατά μήκος του οποίου (ειδικά στα όρια των δήμων, στο ύψος του "Κάβου") φαίνονται καθαρά τα καμμένα αυτοκίνητα, σε τριπλή σειρά, στο οπτικό υλικό που κυκλοφορεί. Ο υπαρχηγός ΠΣ χρησιμοποιεί την ατυχή λέξη συνωστισμός αναφερόμενος στους κατοίκους και παραθεριστές που, "αν κάνανε προσπάθεια διαφυγής ακόμα και 30 λεπτά νωρίτερα, θα επιτάχυναν κατά 30 λεπτά την πορεία τους προς την πυρκαγιά".
Πέραν της Μαραθώνος, δεν βρήκα στοιχεία, πέρα από ένα tweet της ΕΛΑΣ - στο οποίο μετά τις 8μμ αναφέρεται αποκλεισμός της Ποσειδώνος από Κόκκινο Λιμανάκι προς Νέα Μάκρη. Δεν ξέρω αν έγινε νωρίτερα προσπάθεια επιβολής κάποιου είδους προληπτικής ρύθμισης στον άξονα Δημοκρατίας-Ποσειδώνος, ο οποίος ως εσωτερικός του οικισμού και κοντινός στην παραλία θα ήταν κρίσιμος για πολλούς: για την ίδια την πυροσβεστική (αν ήθελε να τη χρησιμοποιήσει ως τελευταία γραμμή άμυνας, για να προστατεύσει τη διάσωση των ανθρώπων από θαλάσσης) και φυσικά για το κοινό που θα έτεινε να χρησιμοποιεί τον διάδρομο ως είσοδο (με κομμένη την είσοδο στη Μαραθώνος) και φυσικά ως έξοδο: ξέρω ανθρώπους που διασώθηκαν φεύγοντας από το βόρειο μέρος της Ποσειδώνος, προς Νέα Μάκρη. Ο δρόμος ειδικά στην Ραφήνα ως "Δημοκρατίας" είναι πολύ στενός και αυτός μάλλον θα ήταν ένας λόγος παραπάνω για να "κρατηθεί".
Παρόλο που ο υπαρχηγός ΠΣ (ομιλητικότερος του αρχηγού) αποδομεί και τον πολυσυζητημένο ρόλο της Μαραθώνος ως αντιπυρικής ζώνης, θα είχε ενδιαφέρον να καταλάβουμε από τους πυροσβέστες αν η τετραλώριδη λεωφόρος θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί με ένα ρεύμα δοσμένο στην πυρόσβεση (το προς Αθήνα) και το ανατολικό διλώριδο να μείνει για την όποια διαφυγή, όσο θα δινόταν η μάχη. Οι συνθήκες της φωτιάς αναφέρθηκε συστηματικά ότι ήταν πολύ δύσκολες για οποιαδήποτε γραμμή άμυνας (ιδίως λόγω ανέμων και ταχύτητας διάδοσης). Ωστόσο θα πρέπει να εξηγηθεί με αρκετή λεπτομέρεια το πώς επιχείρησε η πυροσβεστική: Πόσα οχήματα τελικά πήγαν στο μέτωπο αυτό (δεδομένου ότι υπήρχαν πολλές δυνάμεις ήδη στην Κινέτα) και σε τι χρόνους; Τι θα χρειαζόταν για να σταματήσει η φωτιά στην Μαραθώνος; Ήταν εφικτό;
3. Επικοινωνιακή διαχείριση. Το 2007 ως έναν βαθμό επαναλήφθηκε, με διαγγέλματα και άμεση εξαγγελία (ενισχυμένης μάλιστα τώρα, παρά την πολυετή λιτότητα, επιτήρηση κ.λπ.) οικονομικής βοήθειας από την κυβέρνηση στους πληγέντες. Αναμενόμενες είναι οι προσπάθειες να δοθεί έμφαση στην ταυτόχρονη εκδήλωση πυρκαγιών όπως και να διαδοθούν φήμες περί εκρηκτικών μηχανισμών. Πολύ σύντομα όμως προστέθηκε μια πολύ ενδιαφέρουσα διάσταση, αυτή της "αυθαίρετης δόμησης στο δάσος". Αυτή προβάλλεται ως κύρια αιτία της καταστροφής (μαζί με τα φυσικά χαρακτηριστικά της φωτιάς) με την εξής λογική: το κράτος δεν είναι σε θέση να εφαρμόσει αποτελεσματική αντιμετώπιση του φαινομένου, διότι η ανομία δυσχεραίνει την πρόσβαση - των οχημάτων στους δρόμους και των διαφευγόντων στη θάλασσα.
Το επιχείρημα αυτό προφανώς αποσκοπεί στην απάλυνση των εντυπώσεων από τις ανθρώπινες απώλειες και από τα ερωτηματικά όσον αφορά το επιχειρησιακό σκέλος και τις ανακοινώσεις (για παράδειγμα, μόλις στις 29/7 ανακοινώθηκε αριθμός αγνοουμένων). Ωστόσο, ο σχεδιασμός ανταπόκρισης σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης εξ ορισμού έχει πρακτική στόχευση και όχι θεωρητική. Η πυροσβεστική, η αστυνομία, τα ασθενοφόρα επεμβαίνουν με παραδοχές βασισμένες στο πώς είναι τα πράγματα και όχι πώς θα έπρεπε να είναι. Η δε πρόληψη, στον ετήσιο κύκλο οργάνωσής της, έχει κάποια όρια: στο σχέδιο αντιμετώπισης πυρκαγιών του τρέχοντος έτους μπορείς να ζητήσεις να γίνει αποψίλωση και να εξασφαλιστεί η άψογη λειτουργία του δικτύου υδροδότησης, αλλά δεν μπορείς να περιμένεις ότι η Δημοκρατίας θα διαπλατυνθεί και οι πολεοδομικές αυθαιρεσίες θα διορθωθούν.
Το αν άλλοι οικισμοί με λιγότερη ή και καθόλου "αυθαιρεσία" (αν υπάρχουν) θα είχαν καλύτερη μοίρα σε ένα τέτοιο σενάριο όπως της 23/7, θα άξιζε να το εξετάσουν όσοι καλόπιστα πιστεύουν ότι το κακό έγινε στο Μάτι επειδή ήταν το Μάτι (ή μάλλον το Κόκκινο Λιμανάκι).
Επιπλέον, ακόμη κι αν κάποιος αποδεδειγμένα έχει αυθαιρετήσει, οφείλεις ως κράτος να προστατέψεις την ζωή του ως υπέρτατο αγαθό. Το να δίνεις την εντύπωση ότι "κατηγορείς" τα θύματα μπορεί να γίνει μπούμερανγκ.
Η κόντρα με συγκεκριμένο "επιθετικό" τηλεοπτικό σταθμό επίσης δεν είναι κάτι πρωτόγνωρο. Επίσης μπορεί να οπισθοκροτήσει - τα ΜΜΕ έχουν "μνήμη" και αν επιβάλεις εμπάργκο απλά δεν θα ακουστείς.
Γιατί όλα αυτά
Οι περιοχές που κάηκαν δεν ανήκαν από αυτές που θα σύστηνα ως ελκυστικές σε ξένους επισκέπτες. Έχω όμως φιλοξενηθεί εκεί και επιπλέον ξέρω πόσο σημαντικό είναι το σπίτι στην εξοχή (που το έχεις περιποιηθεί όπως μπορείς καλύτερα), ως καταφύγιο για το σαββατοκύριακο ή τις διακοπές - κι ας σνομπάρεται η "δεύτερη κατοικία". Για πολλούς από τους ανθρώπους ήταν απόκτημα κόπων έως και καμάρι. Το σπίτι που είχα μείνει το καλοκαίρι του 1979 έγινε κάρβουνο, οι ιδιοκτήτες ευτυχώς γλίτωσαν. Ένας σημερινός φίλος έχασε το δικό του σπίτι, άλλος έπαθε ζημιές και κινδύνευσαν μέλη της οικογένειάς του. Πολλοί άγνωστοί μου αλλά εξίσου συνάνθρωποι πέθαναν ή τραυματίστηκαν. Δεν ξέρω αν τραυματίστηκαν ένστολοι και μη -άνθρωποι που βοήθησαν- ωστόσο έζησαν κι αυτοί από τη σκοπιά τους το κακό. Είχα πιστέψει ότι το 2007 ήταν αρκούντως βαρύ κι ότι θα είχαμε μάθει. Δεν έχουμε μάθει: χειρότεροι γινόμαστε. Αν κάπου υπάρχει ελπίδα (πέρα από την, συχνά εκπληκτική, ανθρωπιστική ανταπόκριση) δεν είναι στη σιωπή και στο κουκούλωμα αλλά στη φωνή και τη διαφάνεια. Όσο περισσότερο τα συζητάμε δεν απαλύνεται μόνο η στενοχώρια, αυξάνουμε -ή έτσι πιστεύω- την πιθανότητα να αποκομίσουμε όλοι κάτι χρήσιμο για το αύριο.
