29 Ιαν 2017

Hoi polloi

"Τις εφημερίδες-σεντόνια τις διαβάζετε εσείς οι διανοούμενοι" μου είχαν πει. Σιγά τον διανοούμενο, σκέφτηκα με μετριοφροσύνη και απάντησα κάτι σε ανάλογο ύφος. Κι όποτε στο τραίνο άνοιγα την Καθημερινή ή τον Γκάρντιαν, καταλαμβάνοντας διπλάσιο από τον χώρο που αντιστοιχεί στον μέσο επιβάτη, θυμόμουν αυτόν τον διάλογο και χαμογελούσα, χωρίς να αποφύγω ένα αδιόρατο αίσθημα ανωτερότητας απέναντι στους συνεπιβάτες που την έβγαζαν με την κατώτερη πνευματική τροφή μιας ταμπλόιντ.

Το ότι οι άλλοι ήταν περισσότεροι, δεν το έβλεπα μόνο στον αθηναϊκό ηλεκτρικό ή το λονδρέζικο τιουμπ, το ήξερα και από τα στοιχεία πωλήσεων εφημερίδων: στην ανεπτυγμένη Γερμανία, εκατομμύρια αναγνωστών είχε η σκανδαλοθηρική Μπιλντ, αλλά μόνο μερικές εκατοντάδες χιλιάδες η αγαπημένη μου Ζυντόιτσε. Και τι μ' αυτό: η πνευματική ελίτ ήταν πάντα μειονότητα - και οι Αγγλοσάξονες την ελληνική έκφραση "οι πολλοί" ("hoi polloi") απαξιωτικά συνήθως τη χρησιμοποιούν, εννοώντας κάτι σαν πλέμπα.

Ως γλωσσικοί κληρονόμοι ενός σπουδαίου αρχαίου πολιτισμού, αλλά και έχοντας την εμπειρία της οικοδόμησης μιας δημοκρατίας στον τόπο που γεννήθηκε και ταλαιπωρήθηκε, θεωρητικά δεν θα έπρεπε να ξεχνάμε ούτε στιγμή ότι ο ορισμός του πολιτεύματος έχει να κάνει πρωτίστως με τους αριθμούς: "διὰ τὸ μὴ ἐς ὀλίγους ἀλλ᾿ ἐς πλείονας οἰκεῖν" (κατά τον Θουκυδίδη, στον Επιτάφιο του Περικλή). Ωστόσο, παρόλο που και εμείς και ολόκληρη η ευρωπαϊκή οικογένεια που μας δέχτηκε ομνύουμε σε παραλλαγές του ίδιου πολιτεύματος, στο κοινό μας εγχείρημα δόθηκαν δικαιώματα για να μιλούν πολλοί - και όχι μόνο κακόπιστοι ή αντιευρωπαϊστές - για δημοκρατικό έλλειμμα.

Μπορεί στην πρόσφατη αμερικανική προεδρική εκλογή να κατακρίθηκε με ευκολία το εκλεκτορικό σύστημα, που στέρησε τη νίκη από την σχετικώς πλειοψηφήσασα (48% έναντι 46%), ωστόσο στο πλαίσιο της ΕΕ η αντιπροσώπευση της λαϊκής βούλησης στην ηγεσία του μπλοκ είναι πολύπλοκη - πολύ περισσότερο από όσο δικαιολογεί η διακρατική φύση της Ένωσης ή και η αδράνεια από δομές που άρχισαν να υφίστανται λίγο μετά το 1950. Η παρεμβατικότητα του Ευρωκοινοβουλίου φαντάζει ασήμαντη μπροστά σε αυτή της αμερικάνικης Γερουσίας και Βουλής. Και οι ΗΠΑ μπορεί να βασίζονται στα περίφημα θεσμικά checks and balances αλλά δεν έχουν κάποιο διευθυντήριο ανάλογο της Κομισιόν, τα μέλη της οποίας μόνο έμμεσα εκλέγονται από τους πολίτες των ευρωπαϊκών χωρών (και εξίσου έμμεσα λογοδοτούν σε αυτούς).

Ο ιστορικός Roger Osborne (Civilization - A History of the Western World), απλουστευμένα αλλά κατά τη γνώμη μου εύστοχα, περιγράφει την αντίθεση Αμερικανών και Ευρωπαίων αντιπαραβάλλοντας τον προοδευτικό λαϊκισμό των μεν με τον νοσταλγικό ελιτισμό των δε. Ο λαϊκισμός στην Ευρώπη απέκτησε κακό όνομα λόγω της μικρής, όπως τουλάχιστον αποδείχτηκε στο μεσοπόλεμο (1918-'39), απόστασης της δεξιάς εκδοχής του από τον καταστροφικό και μετέπειτα ηττημένο φασισμό-ναζισμό. Στην Ελλάδα, ακόμη και στο Πασόκ του κατεξοχήν λαϊκιστή πολιτικού ηγέτη της πρόσφατης ιστορίας, αισθάνθηκαν υποχρεωμένοι να χαρακτηρίσουν ως "έρποντα, φασίζοντα λαϊκισμό" την στάση της ακραία φιλοκυβερνητικής εφημερίδας του πεντάδραχμου, ειδικά όταν έκανε στροφή και άρχισε να καταγγέλλει την εξωσυζυγική ζωή του τότε πρωθυπουργού.

Η δαιμονοποίηση του λαϊκισμού δείχνει να έγινε από πολλούς, σοβαρούς και ισχυρούς με μια αφέλεια παρόμοια αυτής που επιδεικνύαμε, όλοι εμείς που παραμυθιαστήκαμε (έστω προσωρινά ή μισοαστεία) επειδή τελειώσαμε πρότυπα σχολεία, ψηφίσαμε τον Συνασπισμό του δύο και ενενήντα τέσσερα (ή στις ευρωεκλογές) και δηλώναμε απέχθεια στα σκυλάδικα ή/και την καρέκλα (ντισκοπόπ). Δεν είμαι σίγουρος αν οι πρόσφατες ήττες της μετριοπάθειας (όχι μόνο στην Ελλάδα του Τσίπρα αλλά και στη Βρετανία του Brexit, την Αμερική του Τραμπ και ποιος ξέρει αύριο πού αλλού) είναι απότοκο της "αδιαφορίας για την κοινωνική ανισότητα", που αποδίδει στις κεντρώες ελίτ σε σημερινό του κείμενο ο καθηγητής Α. Λιάκος. Προσωπικά πριν από τεσσεράμισι χρόνια είχα διατυπώσει τη θέση ότι η δύναμη που απέκτησε (και διατηρεί έκτοτε) το ακροδεξιό μας κόμμα δεν οφείλεται μόνο στην οικονομική κρίση - όπως και η νίκη του Τραμπ ήρθε σε μια χώρα που η οικονομία της μάλλον πήγε καλά επί Ομπάμα - ούτε είναι μόνο ψήφος διαμαρτυρίας: στην ψήφο της Χ.Α. ρόλο δείχνει να παίζει η συγκίνηση ανθρώπων από τη σημαία, την επίκληση εθνικών ιδεωδών, έως και τη βιαιότητα.

Το αν υπάρχει πολιτική αντίσταση σε αυτό το ρεύμα, που έχει ήδη πετύχει σημαντικές νίκες, είναι κάτι που πρέπει να φανεί σύντομα και δυνατά. Η χλεύη και οι απαγορεύσεις αφενός αντιφάσκουν με το δημοκρατικό ήθος, αφετέρου αποδεικνύονται πάντα αδύναμες. Πριν αποτύχει και πάλι όπως στο μεσοπόλεμο η δημοκρατική μετριοπάθεια, κάτι που θα αποτελέσει μεγάλη ήττα της (δεδομένου ότι ο κόσμος είναι σε πολύ καλύτερη κατάσταση από ό,τι ήταν το 1929), θα πρέπει να μάθει να κάνει αυτό που μια λογογράφος επιτυχημένων ρεπουμπλικάνων πολιτικών, η Peggy Noonan, αποκάλεσε "την ποίηση της ομιλίας", την δύναμη των λέξεων να κάνουν "ακόμη και μια βαριεστημένη καρδιά να χορέψει". Να προκαλέσει συγκίνηση, με άλλα λόγια.

Κάτι ξέρει η - με την καλή έννοια - Αμερικανίδα "λαϊκίστρια": χάρη στη δουλειά της, ο υποψήφιος για τον οποίο εργάστηκε κέρδισε κατά κράτος έναν διανοούμενο (ελληνικής μάλιστα καταγωγής) που κατηγορήθηκε ότι μιλούσε άψυχα, σαν professor και σαν word processor. Ιδίως στην καταστροφική τηλεμαχία, στην οποία η στεγνή, καθόλου συναισθηματική αντίδρασή του στην ερώτηση παγίδα για τον υποθετικό βιασμό της συζύγου του λέγεται ότι ήταν καθοριστική για την έκβαση της κούρσας, στην οποία "ο Μιχάλης μας" ξεκίνησε ως φαβορί.

14 Ιαν 2017

Χειμώνας: τι έκπληξη!

Έκπληκτοι οι ζώντες σε πεδινές παραθαλάσσιες πόλεις διαπίστωσαν ότι οι προειδοποιήσεις δεν ήταν υπερβολικές. Ότι ο βαρύς χειμώνας δεν ανήκει στις αφηγήσεις της γιαγιάς κι ότι η "υπερθέρμανση του πλανήτη" δεν καταργεί το χιόνι και την παγωνιά από τη Μεσόγειο. Ακόμη και ενημερωμένοι άνθρωποι έδειξαν να μη γνωρίζουν ότι το κλίμα κρίνεται από ιστορικά στοιχεία σε βάθος δεκαετιών και όχι από το τι θυμάται και διαισθάνεται ο καθένας.

Δεν μπορώ να φανταστώ ότι κανένας στον Δήμο Θεσσαλονίκης, ας πούμε, δεν είχε διαβάσει κάπου ότι η ελάχιστη καταγεγραμμένη θερμοκρασία στην πόλη είναι κοντά στο μείον δεκαπέντε. Ότι το μείον οκτώ που έζησα πριν μια βδομάδα εκεί - το ναδίρ της "Αριάδνης" - μπορεί να είναι κάτω του συνήθους αλλά δεν είναι δα και τόσο ανήκουστο. Οι προγνώσεις καιρού, παρόλο που συχνά αποκλίνουν, αυτή τη φορά ήταν σαφείς, και μάλιστα από αρκετές μέρες πιο πριν: αναμένεται ένα πολύ σοβαρό κύμα ψύχους. Όπως πάντα, αποδείχτηκε αδύνατο να πέσουν μέσα στον ακριβή χρόνο εκδήλωσης, κανείς ωστόσο δεν μπορεί να ισχυριστεί ότι δεν είχε προειδοποιηθεί.
,
Τι κάνεις λοιπόν, όταν έχεις προειδοποιηθεί; Τι κάνεις ως μονάδα (άτομο, νοικοκυριό, πολίτης) και τι ως ομάδα (φορέας, επιχείρηση, οργανωμένη κοινωνία); Στην πόλη, ειδικά στην πεδινή παραθαλάσσια πόλη καμιά φορά ξεχνάμε τις παλιές βασικές ανάγκες επιβίωσης του ανθρώπινου είδους, μεταξύ των οποίων και η στέγη - προστασία από το, εχμ, κρύο. Το θυμόμαστε καμιά φορά όταν μας πιάνει η ευαισθησία για αστέγους ή πρόσφυγες (συνήθως λέγοντας "κρίμα αλλά ας πρόσεχαν") ή συνηθέστερα όταν πονά η τσέπη από το κόστος θέρμανσης. Κι επειδή η πτώση κάτω από το μηδέν είναι αντικειμενικά σπάνια, δικαιολογούμαστε να μην έχουμε τα αντανακλαστικά του ορεινού ή βορειοευρωπαίου. Ωραία όλα αυτά - ξαναλέω όμως: είχαμε προειδοποιηθεί. Έρχεται πάγος και χιόνι: καλούμαστε αφενός να προστατευθούμε, αφετέρου να συνεχίσουμε να ζούμε και να λειτουργούμε.

Αυτό το δεύτερο, ειδικά στις πόλεις, είναι αδύνατο να επαφίεται μόνο στον πολίτη ή μόνο στην "πολιτεία". Θέλει κοινωνικό συμβόλαιο. Κι ούτε υπάρχει η πολυτέλεια (ειδικά σε μια χώρα που ζορίζεται) να μένει πίσω για τρεις ή δεκατρείς μέρες ένα σύνολο χιλιάδων ή εκατομμυρίων δρατηριοτήτων, με blanket (σαρωτικές) αποφάσεις που μαρτυρούν ευθυνοφοβία: "χιονάει πόλη, κλείσει πόλη" (σχολεία, δρόμους, υπηρεσίες κ.λπ.), ή με ανακοινώσεις εκ των υστέρων που κατηγορούν πάντα τον πολίτη - ή "τα μνημόνια". Ομοίως, δεν μπορεί να λειτουργήσει η κοινωνία αν δεν συνεισφέρει ο καθένας αυτό που του αναλογεί: υπεύθυνη συμπεριφορά από τους οδηγούς ή τους καταναλωτές νερού, στοιχειώδη θέρμανση και μέριμνα αντιολισθηρότητας (ή προειδοποιήσεις ολισθηρότητας) από τις διευθύνσεις σχολείων και άλλων υπηρεσιών - και λίγο φτυάρισμα και αλάτι μπροστά στην πρόσοψη της κάθε ιδιοκτησίας. Στοιχίζει πολύ; Κρατάει πολύ; Θέλει πολλή σκέψη; Ή μήπως νομίζουμε ότι το κοινωνικό συμβόλαιο είναι δουλειά για πολιτικούς και δικηγόρους;