26 Οκτ 2017

28η Οκτωβρίου: Ναι στο "Όχι"

Επειδή κάποιες φορές που γκρινιάζουμε καίγονται και τα χλωρά μαζί με τα ξερά, ας τονίσουμε μερικά πράγματα που ίσως βοηθήσουν να πάψουμε να αισθανόμαστε αχρείαστες ενοχές για τη σαββατιάτικη επέτειο.

Δεν χρειάζεται, για παράδειγμα, να αναπαράγουμε τον μύθο ότι η χώρα μας είναι η μόνη με πολλαπλές εθνικές επετείους. Πολλές άλλες, κι όχι μόνο νοτιοευρωπαϊκές, έχουν 2 ή και περισσότερες εθνικές γιορτές. Εδώ που βρίσκομαι - Κροατία - τώρα έχουν τρεις (κρατική υπόσταση, ανεξαρτησία, λήξη πατριωτικού πολέμου) και επιπλέον μια αργία αντιφασιστικού αγώνα - χωριστή μέρα, επιπροσθέτως της Πρωτομαγιάς.

Δεν μπορούμε επίσης να ισχυριζόμαστε ότι δεν υπάρχουν αλλού παιδικές/νεανικές παρελάσεις (το κάνουν για παράδειγμα οι ψυχροί Νορβηγοί, τον Μάιο που μπορούν) ή ότι δεν επιδεικνύεται η πολεμική μηχανή (στο Παρίσι είδαμε μέχρι και στα προεόρτια της μεγάλης 14ης Ιουλίου). Το να γίνουν αλλαγές στο τελετουργικό για να ξεφύγουμε από "τα ίδια και τα ίδια" - ή το να μην καπηλεύονται συγκεκριμένοι χώροι πατριωτισμό και αντίσταση - είναι σοβαρές αλλά διαφορετικές συζητήσεις.

Τέλος, ακούω συχνά αφ' υψηλού ξίνισμα για το ότι γιορτάζουμε την είσοδο στον πόλεμο κι όχι τη λήξη αυτού. Αν σκεφτούμε το πώς ήμασταν στη λήξη του Β' Παγκοσμίου Πολέμου - ήδη σε εμφύλιες συρράξεις που κράτησαν ακόμη 5 χρόνια σχεδόν - καλώς κάνουμε και δεν γιορτάζουμε τη λήξη. Η έναρξη ήταν μια σπάνια εκδήλωση ενότητας: τόσο πολιτικής (κομμουνιστές να δηλώνουν δημόσια στήριξη σε έναν αυταρχικό, αντικομμουνιστή πρωθυπουργό που επέβαλε φασιστικούς συμβολισμούς) όσο και εθνικής, μια και ήταν ο πόλεμος στον οποίο παλιά και νέα Ελλάδα (mainlanders και πρόσφυγες, χριστιανοί και μη) έδωσαν σώματα και πνεύματα.

Το δε "Όχι" ως σύνθημα-εύρημα είναι αληθινά λιτό, συμπυκνωμένο, μέχρι και ελκυστικό, όπως διαπιστώνω από ξένους φίλους που δείχνουν γνήσιο θαυμασμό μαθαίνοντας για τον συμβολισμό του (για να μην αναφέρουμε πόσο συγκίνησε η σύγχρονη, μακιαβελική όσο και αποτελεσματική, επίκλησή του το καλοκαίρι του 2015).

Δεν μου λέει συνεπώς και πολλά το ότι η Βρετανία - όπου επίσης έζησα παλιότερα, σημείο αναφοράς ως "πρότυπο (!) χώρας εξωτερικού" για δεκάδες χιλιάδες συμπατριώτες - δεν έχει εθνικές γιορτές και παρελάσεις κι άρματα. Ο καθένας και τα δικά του - ακόμη κι αν ήμασταν Ηνωμένες Πολιτείες Ευρώπης δεν θα καταργείτο η διαφορετικότητα. Ένα μόνο δεν θα με πείραζε να μιμηθούμε, εν προκειμένω, από τους Βρετανούς (και άλλους - για την ακρίβεια να το επαναφέρουμε, μια και το κάναμε παλιότερα): τη μεταφορά των αργιών στην κοντινότερη Παρασκευή ή Δευτέρα!

Εικόνα: "Πορεία προς το μέτωπο", Ουμβέρτος Αργυρός


12 Οκτ 2017

Ραντεβού στα Pustoselina

Όποιος αποφασίσει να περάσει λίγο καιρό σε πρώην γιουγκοσλαβικές χώρες, καλό θα είναι να ενημερωθεί για μερικές μικρές λεπτομέρειες, που -όσο κι αν δεν τους φαίνονται- μπορούν να προστατέψουν το νευρικό του σύστημα και την υγεία του εν γένει.

Στις νότιες σλαβικές γλώσσες -και κυρίως στη σερβική, κροατική και συναφείς στις οποίες έχω εκτεθεί περισσότερο- υπάρχουν συγκεκριμένες λέξεις που θα σας θυμίσουν γνώριμες δικές μας. Δεν εννοώ τα δάνεια από την ελληνική που πέρασαν με διάφορους τρόπους -κυρίως μέσω της εκκλησίας- στον ευρύτερο βαλκανικό χώρο. Είναι πραγματικά όμορφο να βλέπεις και να ακούς για το προϊόν που είναι jeftino (γέφτινο = φθηνό ή "ευθηνό") ή το λουλούδι με το υπέροχο miris (μίρις = άρωμα, μυρωδιά, από το ρήμα mirisati που σημαίνει, φυσικά, "μυρίζω").

Ωστόσο οι λέξεις που έχω στο μυαλό μου για τη σημερινή ανάρτηση κάθε άλλο παρά ευχάριστες και γενικής χρήσης είναι. Στο ελληνικό τους άκουσμα τουλάχιστον - στην (σερβο)κροατική είναι μια χαρά καθημερινές λέξεις οι περισσότερες. Ενίοτε και ποιητικές.

Τα συνηθέστερά τους γράμματα είναι τα Κ, Μ και Π (στα ελληνικά). Ξεκινάμε αλφαβητικά συναντώντας μπροστά μας (και όχι ξωπίσω) τη λέξη kolo. Σημαίνει κύκλος ή ρόδα, ενώ kolica (κόλιτσα) είναι το καροτσάκι του σουπερμάρκετ. Παραμένοντας στα τροχήλατα, αξίζει να αναφέρουμε και την karijola (καριόλα), δηλαδή χειράμαξα, ιταλική λέξη πολιτογραφημένη και στα σλάβικα λόγω των βενετσιάνικων επιρροών - στις οποίες θα πρέπει να εντάξουμε και τη škatula, συγγενή με το ιταλικό "σκάτολα" που σημαίνει κουτάκι.

Φτάνοντας στο Μ, θα δούμε ένα γνώριμο τοπωνύμιο σε όσους προσγειώνονταν στο Ζάγκρεμπ μέχρι τα πρόσφατα εγκαίνια του νέου αεροδρομίου, οπότε και άλλαξε η συντομότερη διαδρομή. Η Mlaka είναι ο βάλτος ή παρόμοια περιοχή με λιμνάζον νερό - συνηθισμένο φαινόμενο στον κάμπο γύρω από το ποτάμι, τόσο ώστε να χρειάζονται διευκρινιστικοί προσδιορισμοί, όπως Velika, δηλ. μεγάλη Mlaka.

Τρομακτικότερη είναι η άλλη λέξη από Μ, η φοβερή και τρομερή αστραπή που, στα κροατικά, λέγεται munja. Προφέρεται μούνια - ευτυχώς, οι κροάτες τονίζουν τις περισσότερες λέξεις στην πρώτη συλλαβή και μειώνεται το σοκ.

Πραγματική πανδαισία (ναι, παρήχηση κάνω) αποτελούν οι λέξεις από Π. Η ευκολότερα αναγνωρίσιμη είναι στα ράφια των μπακάλικων, όπου αποκλείεται να μη συναντήσεις το πανταχού παρόν papar (πάπαρ), πιπέρι δηλαδή. Δεδομένης της υψηλής συγκέντρωσης (ειδικά στο παρελθόν) σλαβικών τοπωνυμίων στην Πελοπόννησο, νομίζω ότι βρήκα επιτέλους την ετυμολογία του πασίγνωστου (στους Αρκάδες) χωριού Πάπαρη.

Τα δύσκολα αρχίζουν με τα απανωτά ρήματα όπως pucati (πούτσατι = πυροβολώ), pustiti (πούστιτι = αφήνω) και pušiti (πούσιτι, με παχύ το σίγμα να γεμίζει το στόμα σου = καπνίζω). Οι λέξεις αυτές και κυρίως τα παράγωγά τους μπορούν να σε κάνουν να κοκκινίζεις από ντροπή ή να γελάς ασταμάτητα, με αποκορύφωμα τον αγαπημένο μου δρόμο στη γειτονιά μου, ονόματι Pustoselina (Πουστοσέλινα = οδός του Έρημου Χωριού).

Χωρίς σχολιασμό θα προσθέσουμε και την putovnica (πουτόβνιτσα = διαβατήριο), την priča (πρίτσα = ιστορία), το ρήμα prići (πρίτσι = πλησιάζω) και -last but not least- τη λέξη για αυτόν που έχει πρόσωπο σκύλου (ναι, έχουν και τέτοια ή μάλλον τέτοιους εδώ), που για κάποιο διεστραμμένο λόγο αποφάσισαν να τον αποκαλούν psoglavac - όπερ προφέρεται "ψόγκλαβατς".

Ουσιαστικά κάπου εδώ τελειώσαμε, αν και είμαι σίγουρος ότι υπάρχουν κι άλλα, που ακόμη η σχετικά φτωχή μου γνώση δεν τα συμπεριλαμβάνει. Αφήνω για το τέλος μια μικρή ειδική κατηγορία, που προκύπτει από την τάση αυτών των γλωσσών να στριμώχνουν πολλά σύμφωνα μαζί, κάτι που στην Ελλάδα το ακούμε μόνο σε βόρειες διαλέκτους. Θα ακούσουμε λοιπόν για την kći ή κ'τσή, που δεν σημαίνει κάποιον απαξιωτικό χαρακτηρισμό αλλά μεταφράζεται ως κόρη. Η μέλισσα γράφεται pcela και προφέρεται π'τσέλα, ενώ αν έχετε αμφιβολίες για το πόσο αστεία μπορεί να είναι τα ακούσματά μου, σημειώστε και τη λέξη sumnja, που προφέρεται "σούμ'νια" και δεν σημαίνει τίποτε άλλο παρά ...αμφιβολία.


9 Οκτ 2017

Μουσική γαλήνη

Το κορίτσι φέρνει νερό κι ο Ιβάνκο την ακολουθεί, σέρνεται "σαν τον μύρτο". Εκείνη του λέει να φέρει νερό μόνος του και να τη βρει στον κήπο, κι εκείνος παραπονιέται ότι δεν τον πότισε και δεν τον σεβάστηκε. 

Το όνομα της κοπέλας είναι Χάλια αλλά δεν είναι καθόλου "χάλια" το διαδεδομένο, ελληνικό εν τέλει Γαλήνη (ή Γκαλίνα). 

Κι αν η μελωδία φαίνεται γνώριμη, μήπως πρέπει να το αποδώσουμε αυτό στις σοβιετικές επιρροές ενός μέρους των ελληνικών ακουσμάτων της παιδικής ηλικίας; 

"Νέσε Χάλια βόντου", ένα μουσικό takeaway από πρόσφατα ταξίδια.


1 Οκτ 2017

Αμηχανία, παλιά όσο και η εθνογένεση

Κάθε εθνική ανεξαρτητοποίηση, από τις πάμπολλες που έζησε η ανθρωπότητα τους τελευταίους αιώνες, είναι μια δυναμική ενέργεια με πολλά πρόσωπα. Είναι διαταραχή του status quo και συνοδεύεται με απόσχιση από κάποιο μεγαλύτερο κράτος. Δεν συμβαίνει στο κενό, ούτε με παρθενογένεση. Μιλάμε για nation-building: το νέο έθνος-κράτος συγκροτείται από πολίτες που αποκτούν νέα ταυτότητα σε βάρος μιας παλιάς.

Οι βασικοί εκφραστές της παλιάς ταυτότητας δεν είναι πάντα καταπιεστικές αυτοκρατορίες ή αποικιοκρατικές δυνάμεις. Συχνά είναι πολυεθν(οτ)ικά κράτη. Μειονότητες σε μια περιοχή μπορεί να επιθυμήσουν την ανεξαρτησία ως ενδιάμεσο βήμα για την ένωση με μια μητέρα πατρίδα, αν υπάρχει, ή να δημιουργήσουν τη δική τους.

Οι κυρίαρχοι και το εκάστοτε κατεστημένο αντιδρούν αρνητικά. "Ιερές" ή ανίερες συμμαχίες προσπαθούν να καταπνίξουν εξεγέρσεις αλλά και απλούστερες -ενίοτε και μη βίαιες- εκδηλώσεις. Same old story. Και ταυτόχρονα, ξεχωριστή η κάθε περίπτωση. Αδύνατο να συμφωνήσει ολόκληρη η "πολιτισμένη ανθρωπότητα" με τον ίδιο τρόπο που αποφάνθηκε για τον ναζισμό.

Ο χρόνος είναι αυτός που γιατρεύει. Διακόσια σχεδόν χρόνια μετά το '21 κανείς δεν θα ισχυριστεί ότι κακώς ξεσηκώθηκαν οι Ρωμιοί κατά των Οθωμανών. Δεν ήταν καθόλου δεδομένη αυτή η σύμπνοια όταν ξέσπασαν οι επαναστάσεις. Η κοινή γνώμη συγκινήθηκε με Χίο και Μεσολόγγι -κάτι σαν τη Σρεμπρενίτσα της εποχής. Οι σφαγές επισκίασαν την αρχική έκπληξη για τους Έλληνες και τις μομφές για αυτούς που τους ξεσήκωσαν - που σε πολλές περιπτώσεις (π.χ. ναυτικά νησιά) ήταν οι ευνοημένοι με προνόμια, κάθε άλλο παρά σκιαγμένοι από φοβέρα, πλακωμένοι από σκλαβιά.

Δεν μπορώ παρά να είμαι αμήχανος απέναντι στη σπουδή αρκετών συμπατριωτών να μας πείσουν ότι οι καταλανικές κινήσεις είναι καταδικαστέες για μια σειρά "λόγων", τους οποίους βολικά ξεχνάμε όποτε δεν συμφέρει. Είναι παρόμοια η αμηχανία με αυτήν του 1999, οπότε το ελληνικό κράτος άγαρμπα διόρθωσε την πρώτη αγαρμποσύνη: η απάντηση στην εξωτερική παραπολιτική των Ναξάκηδων, που φυγάδευαν τον ηγέτη κινήματος αυτοδιάθεσης, ήταν μια πολύ βολική λοξοδρόμηση αυτοκινήτου στην Κένυα.

Ακριβώς επειδή υπάρχουν σκοπιμότητες και εθνικά συμφέροντα αντί για εθνικά "δίκαια" (όπως εδώ και πάνω από αιώνα μάς είχε πει ένας μεγάλος), αλλά και απο σεβασμό στα γεγονότα που μάθαμε να τιμάμε (την παλιγγενεσία αλλά και τις τοπικές αυτονομίες -πετυχημένες και μη- όπως και τους αγώνες ομοεθνών μας που χαρακτηρίστηκαν "τρομοκρατία") θα ήθελα να είμαστε όλοι λίγο πιο μαζεμένοι στις απόλυτες βεβαιότητές μας. Είτε με βελούδινα διαζύγια είτε συνηθέστερα με πολέμους και εθνοκαθάρσεις, εν τέλει θα τείνει να έρχεται η αυτοδιάθεση, άπαξ και ζητείται.