25 Ιουλ 2017

Από τη Τζαμάικα στη Χονολουλού

Ο θάνατος του Γιάννη Καλατζή ήρθε πρόσφατα, μετά από σχεδόν σαράντα χρόνια απουσίας από το προσκήνιο: για πάνω από τη μισή του ζωή ήταν ένας θρύλος, χτισμένος σε μια χρυσή δεκαετία επιτυχιών. Ακούγοντας πολλά από τα χαρακτηριστικά του τραγούδια περίπου σε infinite loop στη διάρκεια του οδικού ταξιδιού μου διαμέσου των Βαλκανίων -χάρη σε έναν youtube-to-mp3 converter και σε δύο άλμπουμ που μου έστειλε ένας φίλος- συντρόφευσα την οδήγηση και τις αναμονές στα σύνορα με τον ήχο των παιδικών μου χρόνων. Στην πόλη και στο νησί, τα ακούσματα αυτά κυριάρχησαν μέχρι περίπου το '80, τα καλύτερά τους τα τραγουδούσαμε σε παρέες μέχρι πολύ αργότερα, με συνοδεία μπουζουκιού ή κιθάρας που έπαιζαν οι πιο φιλόμουσοι για να φαλτσοτραγουδάμε εμείς οι υπόλοιποι. Το ξεκίνημα και η έκρηξη όμως έγιναν σε μια νωρίτερη και αμφιλεγόμενη εποχή και όχι στην κατά κυριολεξία μεταπολίτευση με την οποία κάποιοι τα συνδέουν.

Πραγματικά, αυτό το γύρισμα της ελληνόφωνης λαϊκής μουσικής, τα εγκαίνια της "ποπ με μπουζούκι" - που είθισται να ονομάζεται "ελαφρολαϊκή" - έγιναν γύρω στη χρονιά της γέννησής μου, με Πλέσσα, Λοΐζο, Κουγιουμτζή, Λευτέρη Παπαδόπουλο και αρκετούς ακόμη δημιουργούς. Αυτοί,συνέθεταν και στιχουργούσαν προς δόξαν των ερμηνευτών, που συχνά ήξεραν να παίζουν κάποιο όργανο αλλά καθιερώνονταν πρωτίστως ως τραγουδιστές και πολύ σπάνια ως τραγουδοποιοί. Το μπουζούκι είχε μπει στα σαλόνια από εποχής Χιώτη και το υποκοσμικό ρεμπέτικο είχε από καιρό δώσει τη θέση του στο καθαρόαιμο λαϊκό του πόνου, της πτωχής τιμιότητας και των δυνατών παθών. Η Ελλάδα όμως άλλαζε, αστικοποιόταν κι αποκτούσε τηλεοράσεις κι άλλες ηλεκτρικές συσκευές στα διαμερίσματα των πόλεων. Η αλματώδης αύξηση του ΑΕΠ και η ανακοπή του μεταναστευτικού ρεύματος, τον καιρό που εξηλεκτρίζονταν και τα τελευταία χωριά, έκαναν τον κόσμο να θέλει λιγότερη κλάψα Καζαντζίδη και κάτι πιο χαρωπό από την Πόλυ Πάνου και πιο μοντέρνο από τον Γαβαλά με το χοντρό σκελετό στα γυαλιά.

Η δικτατορία των συνταγματαρχών, που ανέλαβε μετά το '67 και λίγο πριν αυτή τη μουσική στροφή, είχε κάθε λόγο να χαρεί με μια απολιτίκ κι ανώδυνη εκδοχή του λαϊκού, που να μιλάει για γοργόνες στ' ακρογιάλι και αγάλματα με φωνή - αντί για τη μελοποίηση ηρωϊκών και δυνάμει ανατρεπτικών ποιημάτων των μεγάλων μας λογοτεχνών. Σε αυτό το win-win είναι εύκολο αλλά και άδικο να αναφέρεται κανείς εκ των υστέρων σε "χουντικό" ελαφρολαϊκό. Η αποχουντοποίηση όπως ξέρουμε συνοδεύτηκε από έντονα υπονοούμενα εναντίον οποιουδήποτε δεν μπορούσε να καυχηθεί για ενεργή αντίσταση κατά του καθεστώτος - δηλαδή της σιωπηρής πλειοψηφίας που αποδέχθηκε, ανέχθηκε ή απλά επιβίωσε και σε καμία περίπτωση δεν τόλμησε έστω να βγάλει γλώσσα - με εξαίρεση κάτι μέρες τον Νοέμβρη του '73 και μαζικά μετά την πτώση της δρυός. Άνθρωποι που συνέχισαν να εργάζονται και δεν παραιτήθηκαν ηρωικά κρίνονταν εκ προοιμίου ως μειωμένων δημοκρατικών διαπιστευτηρίων. Οι πιο θρασείς ή/και καλύτερα δικτυωμένοι μπορούσαν να επιδείξουν μια ιστορία που να αποδείκνυε τη δική τους αντιχουντική πινελιά, κι ας μην πέρασαν ούτε απέξω από το ΕΑΤ-ΕΣΑ - ενώ δεν έλειψαν και τα παραδείγματα ξεδιάντροπων υποκριτών, π.χ. "καρφιών" προς τη χούντα ή τους προστάτες της, ή ένθερμων υποστηρικτών των Ναι στα δημοψηφίσματα και της διαγραφής των αγροτικών χρεών, που αργότερα ανέβηκαν στο άρμα του δημοκρατικού τόξου, με πιο πολυάριθμους τους χουντοπασοκικούς.

Δεν μπορώ να ξέρω αν η εξαφάνιση του Καλατζή* και άλλων ομοειδών από τα φώτα της δημοσιότητας μετά το 1974 οφείλεται μόνο σε αυτή την ταύτιση/ρετσινιά ή και σε άλλους λόγους - συμπεριλαμβανομένου του κορεσμού. Δεν είμαι επίσης σε θέση να κρίνω αν αυτά τα ακούσματα με συγκινούν μόνο επειδή συνδέονται με τα "τρυφερά" χρόνια ή αν υπάρχει κάποια αντικειμενική μουσική αξία σε αυτά. Ομολογώ ότι δεν μπορώ να ξεχωρίσω αν κάποια τραγούδια ερμηνεύτηκαν από τον Καλατζή, τον Κόκοτα ή τον Βιολάρη - μου φαίνονται "όλοι ίδιοι", με την προφανή εξαίρεση του Πουλόπουλου και μερικών ακόμη. Αυτό το νεφέλωμα των αναμνήσεων ήταν ένα άτυπο σάουντρακ του μυαλού, τον καιρό (2004-2006) που έγραφα το πρώτο μου μυθιστόρημα - μια ιστορία που αναφέρεται στο Τάμα του Έθνους και το Ασανσέρ της Σμύρνης αλλά στην πραγματικότητα ήταν μια προσπάθεια να περιγράψω αυτό που φανταζόμουν ως υπόβαθρο στην πολυσυζητημένη αλλά ακόμη τόσο άγνωστη σε μας (generation X και νεώτερους) εποχή της ελληνικής μουσικής στροφής.

*Ως υστερόγραφο θα αναφερθώ στην ταφόπλακα του συγκεκριμένου καλλιτέχνη, όχι την πρόσφατη κυριολεκτική αλλά τη μουσική, που ήρθε το 1978 όταν ο Καρβέλας μελοποίησε τη Χονολουλού, στιχούργημα μιας δημοσιογράφου της Απογευματινής. Παρασάγγες κατώτερο τραγούδι από τη Τζαμάικα.


15 Ιουλ 2017

Καλοκαιρινά μουσικά

Μια και οι εξελίξεις των τελευταίων ετών έχουν κάνει δύσκολη -περισσότερο από όσο ήδη ήταν- τη διεξαγωγή συναυλιών από μεγάλα ονόματα της ποπ/ροκ σκηνής, και ίσως για μια σειρά ακόμη λόγους που δεν μου είναι σαφείς εδώ στα ξένα, η εμφάνιση του Σαββόπουλου και άλλων καλλιτεχνών στο Καλλιμάρμαρο σε φιλανθρωπική συναυλία τηλεοπτικού σταθμού είναι κάτι σαν γεγονός της χρονιάς. Επιπλέον, έδωσε αφορμή για συζητήσεις επί παντός επιστητού, τις οποίες παρακολουθώ με θαυμασμό από το διαδίκτυο, κυρίως για τα συναισθήματα που βγάζουν στην επιφάνεια -αλλά και για τις χρήσιμες ενίοτε πληροφορίες.

Τον Σαββόπουλο νομίζω ότι τον πρωτοσυνειδητοποίησα γύρω στο '80 ως μέρος μιας συγκεκριμένης αισθητικής, ιδιαίτερα δημοφιλούς από ό,τι φαινόταν αλλά άγνωστης στο παιδικό μου περιβάλλον. Μου είχε κάνει εντύπωση λίγα χρόνια αργότερα στο σχολείο η επιμονή συμμαθήτριας -καλλιεργημένης από τότε, σήμερα είναι φίλη εξ αποστάσεως και διαπρέπει σε ευρωπαϊκά πανεπιστήμια- να συμπεριλάβουμε (σε σχολική εργασία, αν θυμάμαι καλά) τον εκφραστικότερο, αυθεντικότερο και δεν-ξέρω-κι-εγώ-τι-άλλο δημιουργό της ελληνικής μουσικής, όπως τον αποκαλούσε. Μετά βέβαια έγινε household name με συναυλίες όπως αυτή στο ΟΑΚΑ, την εκπομπή "ΖΗΤΩ [ζήτω ή ζητώ] το ελληνικό τραγούδι" και τις ενδιαφέρουσες πολιτικές του περιπλανήσεις (λιγότερο εντυπωσιακές από του Μίκη, που είναι άλλης κλάσης και σε αυτό).

Η αναμενόμενη κριτική για τον "συμβιβασμό" ενός καλλιτέχνη, που μεγαλώνοντας άφηνε πίσω την όποια επαναστατικότητα και έδειχνε να ασπάζεται συντηρητικότερες θέσεις, δεν ήταν κάτι καινούργιο. Ο κουρεμένος Σαββόπουλος απώθησε πολλούς, μπέρδεψε ίσως ακόμα περισσότερους, στο τέλος έφυγε από το προσκήνιο όπως είναι φυσιολογικό, οι νέες εποχές φέρνουν νέες μουσικές. Ωστόσο, με την πρόσφατη αθηναϊκή του εμφάνιση τα πάθη ξαναφούντωσαν. Στην Ελλάδα της κρίσης και στον κόσμο του διαδικτύου αυτό δεν θέλει πολύ να συμβεί. Το ενδιαφέρον ήταν ότι μαζί με τα συνηθισμένα επαναστατικά, εμφανίστηκαν και επικρίσεις για το έργο του -όχι τόσο για το πόσο αρέσει ή όχι (de gustibus κ.λπ.) αλλά για την αυθεντικότητα των δημιουργημάτων του και την ποιότητά του εν γένει. Πολλές αντιρρήσεις συμπυκνώθηκαν σε ένα κείμενο που πιθανότατα διαβάστηκε αρκετά και που ο ίδιος ο συντάκτης του επίτηδες αποκαλεί λίβελλο -αγνοώ αν ο καλλιτέχνης θα ετοιμάσει απάντηση.

Νομίζω ότι για να απαντήσουν στο ερώτημα, αν ο Σαββόπουλος "έκλεψε" (τον Ντύλαν, τον Λούτσιο Ντάλλα, τον Λεό Φερρέ κ.λπ.), αρμοδιότεροι είναι να απαντήσουν μουσικολόγοι και νομικοί. Δεν είμαι τίποτα από τα δύο, ούτε και φαν του "Νιόνιου". Όταν πάντως στις ίδιες κατηγορίες τσουβαλιάζονται επίσημες διασκευές και μιμήσεις ύφους, ψάχνει κανείς να βρει λογοκλοπή και λογοκλοπή δεν βρίσκει.

Είναι κακό πράγμα η διασκευή; Μπορώ να πω ότι σε κάποιες περιπτώσεις αναδεικνύει καλύτερα το πρωτότυπο. Συνειδητοποιώ ότι το Wicked Messenger του Ντύλαν το είχα από παλιά σε βινύλιο, αλλά ο "Άγγελος Εξάγγελος" είναι απείρως πιο ενδιαφέρον τραγούδι όπως αποδίδεται από τον Σαββόπουλο. Κι αν δεν ήταν ο Παλιάτσος με τον Ληστή, ο κουμπάρος μου μπορεί και να μην ήξερε να παίζει τα ακόρντα για να τραγουδάω το All Along The Watchtower σε καλοκαιρινές μουσικές βραδιές.

Κι όσο για τις μιμήσεις, νομίζω όλοι οι δημιουργοί επηρεάζονται και κανείς δεν βγαίνει από καλλιτεχνική παρθενογένεση. Ναι, η Θάλασσα η Μικρή (ή Πικρή;) εντυπωσιάζει λιγότερο όταν ακούσεις το Si Tu T' En Vas, αλλά αντιγραφή δεν το λες. Όταν είσαι ένας Ντύλαν, μαζικά δημοφιλής στη μεγαλύτερη μουσική αγορά του κόσμου (και στη δημοφιλέστερη γλώσσα του πλανήτη), θα επηρεάσεις πολλούς, από τον αγαπημένο μου Springsteen -που στο ξεκίνημά του ήταν ένας από τους πολλούς "νέους Ντύλαν"- έως και έναν ταλαντούχο βορειοελλαδίτη. Ο Σαββόπουλος δεν θα πάρει ποτέ το Νόμπελ, δεν θα γίνει ποτέ Μίκης ή Μάνος, δεν ήταν ποτέ εξαγώγιμος όσο αυτοί οι δύο. Δεν έχω όμως ακόμη πειστεί ότι έχει κάνει κάποιου είδους λογοκλοπή.

Και, ας είμαστε σοβαροί, ούτε οι τιράντες και τα καπέλα (και καλά "του Λούτσιο Ντάλλα") μου λένε τίποτα. Με την ίδια λογική -για να γυρίσω λίγο στον κόσμο του Bruce- και τον μακαρίτη τον Παπάζογλου θα μπορούσαμε να κατηγορήσουμε για αντιγραφή του Steve van Zandt με τα φουλάρια. Ή ότι συνέβη το αντίστροφο, να αντιγράφει δηλαδή ο Little Steven τον δικόν μας. How about that? Άλλωστε, η μόνη τεκμηριωμένη αντιγραφή που αφορά τον Σαββόπουλο (ναι, τον μη εξαγώγιμο) φαίνεται να έχει γίνει εις βάρος του και μάλιστα από το εξωτερικό: πρόκειται για το μουσικό θέμα μιας ιταλικής ταινίας του 1971, πέντε χρόνια μετά από τη Συννεφούλα, την οποία εύκολα αναγνωρίζει κανείς στον "Μαύρο Κουρσάρο" να συνοδεύει την εμφάνιση των Τέρενς Χιλ και Μπαντ Σπένσερ. Διάβασα κάπου ότι ο Σαββόπουλος δεν κινήθηκε νομικά κατά του Ιταλού διασκευαστή, ποιος ξέρει γιατί, άλλωστε είπα ότι δικηγόρος δεν είμαι. Κι ούτε με απασχολούν όλα αυτά, κουβέντα κάνουμε, βλέποντας ότι κάποιοι αρπάζονται και όπου να 'ναι "Τώρα Θα Γίνει Τέξας" όπως απειλούσε κάποτε μια ακόμη ταινία του κωμικού διδύμου.



11 Ιουλ 2017

Μεταξύ των "δύο Δαλματιών"

Ποτέ δεν κατάλαβα ποια ακριβώς ήταν η δίδυμη νήσος στο "Βασίλειο των Δύο Σικελιών". Κατέληξα να θεωρώ την έκφραση αντίστοιχης ανακρίβειας με τα δίδυμα αυγουστιάτικα φεγγάρια. Μέχρι πέρυσι όμως αυτά. Εδώ στην Κροατία έμαθα ότι η Δαλματία, όχι μόνο είναι μικρότερη από αυτό που νόμιζα -μια και η περιοχή της Ριέκα και των μεγάλων νησιών χαρακτηρίζεται ως Κβάρνερ- αλλά επιπλέον είναι και διπλή! Τα δύο μέρη της δεν επικοινωνούν απευθείας μεταξύ τους: παρεμβάλλονται λίγα χιλιόμετρα εδάφους που ανήκουν στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη.

Δύο Δαλματίες λοιπόν, στα βόρεια αυτή του Σπλιτ και στα νότια αυτή του Ντούμπροβνικ, που είχαν για πολλούς αιώνες χωριστές ιστορικές πορείες. Η πρώτη ήταν μέρος της ενετικής υπερδύναμης, ενώ η δεύτερη ως Πολιτεία της Ραγούζας αποτελούσε ανταγωνιστή της στην Αδριατική. Ως φόρου υποτελής στην Οθωμανική Αυτοκρατορία κατόρθωσε να κρατήσει την αυτονομία της, μέχρι τη σαρωτική εποχή του Ναπολέοντα.

Το σταθερό σημείο διαχωρισμού των δύο καθολικών κρατών ήταν το θαλάσσιο στενό ανάμεσα στη νήσο Κόρτσουλα -τη βόρεια Κέρκυρα, παλιά ελληνική αποικία με το όνομα Κόρκυρα Μέλαινα- και τη χερσόνησο του Σαμπιοντσέλλο, γνωστή σήμερα ως Πέλιεσατς (με αξιόλογη οινοπαραγωγή). Τα μεγάλα νησιά τα είχε η Βενετία, τα μικρότερα μαζί με τη χερσόνησο τα ήλεγχε η καστροπολιτεία. Αυτά έμειναν λίγο-πολύ απαραβίαστα: η Ραγούζα είχε οργανώσει μια γραμμή άμυνας στη ρίζα της χερσονήσου, έτσι ώστε ακόμη κι αν την έχανε είχε σοβαρές ελπίδες να περιορίσει τους Ενετούς στο τείχος του Στον.

Τα υπόλοιπα χερσαία σύνορα όμως ήταν δυνάμει ευάλωτα. Όταν λοιπόν βρήκε η Πολιτεία τα σκούρα, στο πλαίσιο των συνθηκών Κάρλοβιτς και Πασάροβιτς έβαλε τους Οθωμανούς σε ρόλο μαξιλαριού ασφαλείας. Για πρώτη φορά, παρά την ιστορική αδυναμία τους να κρατήσουν οποιοδήποτε παραθαλάσσιο σημείο της μετέπειτα Γιουγκοσλαβίας, οι Τούρκοι πήραν δυο λωρίδες γης, τη μία βόρεια της Ραγούζας και την άλλη νότια, ώστε να μην υπάρχει καμία επαφή στο έδαφος με τους Βενετσιάνους.

Τις δύο αυτές λωρίδες τις κληρονόμησαν εκατοντάδες χρόνια μετά οι Αυστριακοί και, μετά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, οι Γιουγκοσλάβοι μαζί με τα υπόλοιπα εδάφη που τους δόθηκαν. Ωστόσο, η μετέπειτα χάραξη των εσωτερικών συνόρων της ομοσπονδίας του Τίτο δεν ακολούθησε την ίδια λογική και στα δύο σημεία. Ενώ το νότιο δόθηκε στο Μαυροβούνιο, κρατώντας το όνομα Χέρτσεκ Νόβι (κάτι σαν Νέα Ερζεγοβίνη), το βόρειο το κράτησε η Βοσνία, διατηρώντας έτσι αυτή τη μοναδική έξοδο στη θάλασσα.

Μετά τους γιουγκοσλαβικούς πολέμους που ζήσαμε (1991-2000), τα σύνορα των ομόσπονδων κρατών αποτέλεσαν και όρια των νέων ανεξάρτητων οντοτήτων. Η Κροατία βρέθηκε χωρίς εδαφική συνέχεια, καθώς οι "δυο Δαλματίες" χωρίζονται από την πρώην οθωμανική έκταση της πόλης Νέουμ. Η δε μεταξύ τους επικοινωνία αναγκαστικά γίνεται με διπλή διάσχιση συνόρων, παρά τη "συμφωνία του Νέουμ" που υπέγραψαν αλλά ποτέ δεν εφάρμοσαν η Κροατία με τη Βοσνία (η οποία προέβλεπε ελεύθερη διακίνηση για τους Κροάτες).

Το Νέουμ είναι μια κωμόπολη με πλειοψηφία κροατικού πληθυσμού. Δεν έχει αναπτυχθεί ως λιμάνι, μια και η Βοσνία συνέχισε να εξυπηρετείται από το κοντινό κροατικό Πλότσε. Η κυβέρνηση του Σαράγεβο θέλει να κρατήσει ανοιχτό το ενδεχόμενο αξιοποίησης αυτής της εξόδου στη θάλασσα. Ενδιαφέρουσα -και ενδεικτική των ισορροπιών- ήταν η αντιπαράθεση, πριν από τρία χρόνια, κεντρικής και τοπικής εξουσίας στον ενδεχόμενο ελλιμενισμό δύο τουρκικών πολεμικών πλοίων. Η κροατική τοπική αυτοδιοίκηση του Νέουμ επικαλέστηκε περιβαλλοντικούς και τουριστικούς λόγους για να εκφράσει την αντίθεσή της, προκαλώντας την οργή του τότε πρωθυπουργού Ερντογάν.

Η Κροατία προσπαθεί να "αποκαταστήσει την εδαφική συνέχεια της ΕΕ" σχεδιάζοντας μια γέφυρα παραπλήσια του Ρίου-Αντιρρίου, που μάλιστα πρωτοπαρουσιάστηκε ως ιδέα τον καιρό που ξεκίνησε η κατασκευή της ελληνικής καλωδιωτής γέφυρας (1997). Μετά από παλινωδίες, πρόσφατα ανακοινώθηκε ότι η ΕΕ θα χρηματοδοτήσει κατά 85% το μεγάλο αυτό έργο, ο σχεδιασμός του οποίου στο μεταξύ προσαρμόστηκε ώστε να αφήνει ελεύθερο ύψος 55 μέτρων, για την περίπτωση που η Βοσνία -κάποια στιγμή εντός του 21ου αιώνα ή αργότερα- αποφασίσει να αποκτήσει το δικό της σοβαρό λιμάνι.

Η κατάσταση δεν αποκλείεται να περιπλακεί αν η Βοσνιακή πλευρά αποφασίσει να διεκδικήσει χωρικά ύδατα ανάλογα με αυτά που ορίστηκαν σε πρόσφατη διαιτησία υπέρ της Σλοβενίας, σε άλλη συνοριακή διαμάχη που κρατάει χρόνια (και έχει τις δικές της ιστορικές ρίζες, που ίσως συζητήσουμε μια άλλη φορά). Το πόρισμα -που έως τώρα δεν έχει αναγνωριστεί από την Κροατία- προβλέπει θαλάσσιο διάδρομο ώστε οι Σλοβένοι να επικοινωνούν απευθείας με τα διεθνή ύδατα. Τα μικροσυμβάντα στον κόλπο του Πίραν που ακολούθησαν την ανακοίνωση από τη Χάγη προς το παρόν δεν εμπνέουν ανησυχία για ενδεχόμενη ναυμαχία, ενώ και μεταξύ Κροατίας-Βοσνίας γίνονται προσπάθειες συναινετικής αντιμετώπισης των θεμάτων -συμπεριλαμβανομένης και κοινής συνεδρίασης υπουργικών συμβουλίων. Έχοντας, πάντως, ζήσει στο Αιγαίο των 6, 10 ή 12 μιλίων -διαμάχη δεκαετιών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας- μάλλον έχουμε διδαχθεί να μη θεωρούμε light οποιαδήποτε τέτοια αντιδικία, ειδικά αν σκεφτούμε τις συμμαχίες ή αντίστοιχα αντιπαλότητες που μπορεί να προκύψουν με σύμβολο τις ομοιότητες ή διαφορές των κυρίαρχων θρησκευμάτων, στα ουδέποτε βαρετά Βαλκάνια.

(Το "μακέτο" από την ιστοσελίδα "Νταλμάτσια Ντάνας" - "Η Δαλματία Σήμερα")