23 Φεβ 2016

Τίποτα δεν σταματά στα Ουράλια

Αμήχανη και ασύμφωνη η γεωγραφική βιβλιογραφία όσον αφορά τα όρια Ευρώπης και Ασίας. Η εγκυκλοπαίδεια των παιδικών μου χρόνων, αντιγράφοντας μάλλον σε αυτό τη σημείο το ιταλικό πρότυπο στο οποίο βασίστηκε, όριζε (στο λήμμα "Ευρώπη") μια γραμμή που δεν πολυέβγαζε νόημα, ειδικά όσον αφορά τον Καύκασο. Δεν μπορώ ακόμη και σήμερα να εντοπίσω ποιο είναι αυτό το χαρακτηριστικό που καθιστούσε τον ποταμό Μάνυτς της Ρωσίας φυσικό σύνορο ανάμεσα στις δύο "ηπείρους". Η δε αμηχανία των Ελλήνων συντακτών ήταν εμφανέστερη στο λήμμα της Ασίας, της οποίας τα δυτικά όρια έφταναν μέχρι τον Κάβο Μπαμπά* του ανατολικού Αιγαίου, πλην όμως σιωπούσαν όταν επρόκειτο (ως είθισται, βλ. "Γαύδος = νοτιότερο σημείο Ευρώπης") να συμπεριλάβουν και νησιά.

Και η Τένεδος, κύριε; Αν αρχίζουμε να συγκαταλέγουμε τα παρακείμενα στις μικρασιατικές ακτές νησιά, πού τραβάμε τη γραμμή; Πόσο χώρο μπορούμε να δώσουμε στη γεωγραφική καθαρότητα χωρίς να κατηγορηθούμε ότι υπονομεύουμε τα γεωπολιτικά συμφέροντα της χώρας μας; Με άλλα λόγια, τι κάνει ευρωπαϊκή και όχι ασιατική τη Λέσβο, τη Χίο και τα άλλα νησιά που απέχουν ελάχιστα μίλια (ή κλάσματα του μιλίου) από τα τουρκικά παράλια;

Δεν υπάρχει κανένας αντικειμενικός και αδιαμφισβήτος τρόπος να χωρίσεις την Ευρώπη από την Ασία. Ακόμη και στο αγριεμένο Αιγαίο ή τον κατ' ευφημισμόν "Εύξεινο" (δηλ. κακό, ψυχρό κι ανάποδο) Πόντο, το ταξίδι του μετανάστη είναι ασύγκριτα μικρότερο και δυνητικά ευκολότερο από τη διάσχιση του Ατλαντικού. Η κίνηση ανάμεσα στις δύο κατά συνθήκη ηπείρους δεν έχει σταματήσει ποτέ. Αυτόν τον καιρό "η Ευρώπη" (ως Ένωση, χριστιανισμός ή γενικότερα Δύση) φοβάται - με τα δίκια της αλλά και τις υπερβολές κάποιων - τη μαζική εισδοχή φτωχών ανθρώπων που αναζητούν υλική ευημερία αλλά και μερίδιο από την πολιτιστική εξέλιξη. Δεν θα πάμε πολύ μακριά στο παρελθόν, παραμένοντας σε μια σχετικά πρόσφατη εισβολή προς την αντίθετη κατεύθυνση. Η χρήση του όρου "Ευρώπη και Κεντρική Ασία" ως πολιτικό, οικονομικό και πολιτιστικό υποκατάστατο ενός δύσκολου διαχωρισμού σε ηπείρους, δεν θα ήταν πιθανότατα εφικτή αν δεν είχε υπάρξει ο ρώσικος και στη συνέχεια ο σοβιετικός ιμπεριαλισμός, που γέννησε την πολύ ενδιαφέρουσα μίξη Ανατολής και Δύσης στις χώρες "-σταν"**, μια ανάσα από τα εξίσου πολιτισμένα αλλά καθαρά ασιατικά εδάφη της Κίνας ή του Ιράν.

Αντίθετα με τη βεβαιότητα που απέπνεαν τα σχολικά βιβλία (με τα οποία στο συγκεκριμένο σημείο συμφωνούσε και η εγκυκλοπαίδεια), στα Ουράλια - μια οροσειρά με ύψος όσο το ένα τρίτο του Καυκάσου - δεν γίνεται καμία συνάντηση ηπείρων. Ούτε στα διεθνή ύδατα του Αιγαίου. Αν δούμε την Ευρασία ως ένα continuum, δεν θα λύσουμε βέβαια το μεταναστευτικό, θα καταλάβουμε όμως πόσο δύσκολο είναι να αντέξει ένας τεχνητός διαχωρισμός - όσα φυσικά ή εικονικά τείχη κι αν υψώσεις - κόντρα στις υπέρτερες δυνάμεις της έλξης ή προώθησης.

* Ο κάβος "Μπαμπά" είναι νότια της Τροίας και των Δαρδανελλίων.
** Ως "-σταν" συχνά αναφέρονται συλλογικά οι πρώην σοβιετικές "σοσιαλιστικές δημοκρατίες" μεταξύ Κασπίας και Κίνας. Τα ονόματα των χωρών έχουν αυτή την κατάληξη.

Στη φωτό, η πρωτεύουσα του πάλαι ποτέ σοβιετικού Αζερμπαϊτζάν (Μπακού), με το τείχος του παρελθόντος να φαντάζει πολύ μικρότερο από το διπλανό σύγχρονο ξενοδοχείο.


7 Φεβ 2016

Από το παράθυρό μου

Γηράσκω αεί διδασκόμενος. Ο επικεφαλής μας στο γραφείο, πενηντάρης και βάλε, δεν ντρέπεται να πει ότι παρακολουθεί σεμινάρια. Αλλού ακούς ακόμη τη φράση "πάλι στα θρανία". Η αλήθεια είναι ότι ζηλεύω λίγο τα παιδιά που πρέπει να γράψουν εκθέσεις. Να, θα ήθελα, στο εξ αποστάσεως μάθημα που κάνω αυτό το σαββατοκύριακο, να συμπεριλαμβανόταν και ένα απλοϊκό εκθεσιακό θέμα, ας πούμε "Η θέα από το παράθυρό μου".

Μπορεί να μη βλέπω πια σε καθημερινή βάση τον Ακροκόρινθο - τον μοναδικό αυτόν Βράχο δεν τον χορταίνεις, αλλά δεν έχεις και να πεις κάτι πρωτότυπο, όταν υπάρχει ολόκληρο ποίημα του Σικελιανού αφιερωμένο. Το τοπόσημο που βλέπω από εδώ που βρίσκομαι τώρα, είναι εντελώς ανθρωπογενές, καθόλου αρχαίο αλλά κατά κάποιον τρόπο κλασικό.

Το μέγαρο Lisinski δεν διαφημίζει στην ιστοσελίδα της ιστορίας του την εκδήλωση που το πρόβαλε (ίσως για μοναδική φορά;) ζωντανά σε διεθνές τηλεοπτικό κοινό εκατοντάδων εκατομμυρίων: το διαγωνισμό τραγουδιού Eurovision του 1990. Ο συναυλιακός χώρος δείχνει να έχει τέτοια αξία για τη μουσική της χώρας του (και όχι μόνο) ώστε να μη χρειάζεται το λούστρο μιας διοργάνωσης που, στο κάτω-κάτω, από άλλη χώρα - την ενιαία Γιουγκοσλαβία - είχε φιλοξενηθεί τότε.

Μάλιστα, μόλις 8 μέρες αργότερα, και όχι πολύ μακριά από την αίθουσα Lisinski - καμιά δεκαριά στάσεις του τραμ ανατολικότερα - η χώρα αυτή έζησε την πρώτη γεύση του εμφυλίου που θα τη διέλυε. Στο στάδιο Maksimir (γνωστό από την πρόσφατη εποποιία του "Θρύλου") οι οπαδοί του σέρβικου Ερυθρού Αστέρα και της κροάτικης Ντινάμο ενεπλάκησαν σε βίαια επεισόδια. Ένας από τους πρωταγωνιστές έγινε στη συνέχεια (πριν τη δολοφονία του) πασίγνωστος από κατηγορίες για εγκλήματα πολέμου.

Η λήθη για το ανάλαφρο φεστιβάλ τραγουδιού του ΄90, τουλάχιστον εδώ στο Ζάγκρεμπ, δεν πρέπει λοιπόν να είναι άσχετη με τη συγκυρία. Ούτε και στην Ελλάδα βέβαια θέλει να θυμάται κανένας την ερμηνεία του Χρήστου Κάλλοου, που με την (κατά πολλούς) ερασιτεχνική και αδιάφορη εμφάνισή του (βοηθούντος και του ίδιου του τραγουδιού) λες και βάλθηκε να αποδείξει ότι nomen est omen - callow σημαίνει άβγαλτος, το δε τραγούδι λεγόταν "Χωρίς Σκοπό", τωόντι.

Είμαι περίεργος ωστόσο να δω αν θυμάται κανείς κάποια αντίδραση στο βέλγικο τραγούδι, που ο δημιουργός του θέλησε να αφιερώσει στην, εξ Αχρίδος καταγομένη, γυναίκα του. Το Macédomienne - λογοπαίγνιο που σημαίνει "Μακεδονίτισσά μου" - εμφανίστηκε αμέσως μετά το ελληνικό κομμάτι και πήγε πολύ καλύτερα. Στα χρόνια που ακολούθησαν, έως και σήμερα, ένας τέτοιος τίτλος θα γινόταν αντικείμενο διπλωματικών διαβημάτων - ή και συλλαλητηρίων, αν σκεφτούμε τη μετέπειτα δημοτικότητα του διαγωνισμού. Τότε όμως τα πράγματα μάλλον δεν ήταν τόσο φορτισμένα: το Lisinski ήταν γιουγκοσλάβικο και ο δρόμος που περνά μπροστά του ήταν επί δεκαετίες αφιερωμένος στην Προλεταριακή Ταξιαρχία και όχι σε μια πολύπαθη παραδουνάβια πόλη.

Άλλες εποχές, παλιές - όπως τότε που γράφαμε σχολικές εκθέσεις για τη θέα από το παράθυρό μας.


1 Φεβ 2016

Καρλοβα(τ)σίτικα

Η στενωπός ταλαιπωρεί.

Τέσσερα ποτάμια συγκλίνουν στο Κάρλοβατς της Κροατίας. Ο Κούπα (που καταλήγει στο Σάβα κι αυτός στο Δούναβη) κι οι παραπόταμοί του κατεβάζουν τα νερά του Δειναρικού αυχένα σε παράλληλες ροές. Η περιοχή συχνά πλημμυρίζει, ιδίως όταν λιώνουν τα χιόνια. 

Η πόλη όμως είναι και σε γεωπολιτική στενωπό, όχι μόνο υδρολογική. Απέχει 15 χιλιόμετρα από τη Σλοβενία και 50 από τη Βοσνία, διπλά παραμεθόρια κι ας βρίσκεται στην καρδιά της χώρας. Και ως ακριτική ιδρύθηκε, από έναν Κάρολο των Αψβούργων που είχε να αντιμετωπίσει την αιχμή του οθωμανικού δόρατος στην περιοχή. Γι' αυτό και ήταν υποδειγματικά οχυρωμένη, με τάφρους που διατηρήθηκαν σήμερα στο εξάκτινο πάρκο γνωστό και ως Ζβιέζντα, αστέρι. 

Μόνο στα χρόνια της ενωμένης Γιουγκοσλαβίας έπαψε να είναι κοντά σε εθνικά σύνορα το Κάρλοβατς. Ο πολύς κόσμος δεν το ήξερε ή το μπέρδευε με το Κάρλοβιτς της γνωστής Συνθήκης (δεν ταυτίζονται, είναι στη σημερινή Σερβία αυτό). Οι ντόπιοι φαίνεται ότι διατήρησαν την ιστορική μνήμη. Πριν ξεσπάσει η επίθεση του "Γιουγκοσλαβικού Εθνικού Στρατού", οι κάτοικοι μύρισαν το μπαρούτι. Το φθινόπωρο του 1991 το μέτωπο άμυνας των κροατικών δυνάμεων ήταν στο νοτιότερο από τα τέσσερα ποτάμια (τον Κόρανα). Η πόλη ακόμη δεν έχει συνέλθει από τις πληγές στη βιομηχανική της παραγωγή. 

Μέρες του 1991 στο σταθμό λεωφορείων του Κάρλοβατς


Το Κάρλοβατς σήμερα είναι ειρηνικό αλλά και μελαγχολικό. Η τωρινή εικόνα ηρεμίας (έως και νέκρας) στο δρόμο που χωρίζει τους σταθμούς λεωφορείου και τραίνου δεν έχει καμία σχέση με το βομβαρδισμένο τοπίο στη φωτό του '91. Ο καθολικός και ο ορθόδοξος ναός συνυπάρχουν στην κεντρική πλατεία, αλλά σαν να κρύβονται αμφότεροι από τον επισκέπτη - στέκονται εκεί χωρίς πληροφοριακές πινακίδες, σαν συγγενείς που μούτρωσαν λίγο πριν τη γιορτή και ξεχνούν να συστηθούν στους καλεσμένους. 

Ορθόδοξος ναός Αγ. Νικολάου (αριστερά) και καθολικός ναός Αγ. Τριάδας (δεξιά). Κάρλοβατς, Κροατία


Σε μια δειλή προσπάθεια να ανοιχτεί στον κόσμο, η πόλη του Καρόλου φιλοξένησε μια μικρή έκθεση τη μέρα εισόδου της Κροατίας στην Ε.Ε., το 2013. Ίσως επειδή -κατά πάσα πιθανότητα- δεν έχει γίνει ακόμη κάποια "αδελφοποίηση", στην εκδήλωση παρουσιάστηκαν ως συγγενείς διάφορες άλλες ευρωπαϊκές πόλεις με παραπλήσιο όνομα. Όλες, πλην μιας, έχουν σχέση με κάποιον Κάρολο - διαφορετικό από τον Αυστριακό που ίδρυσε τον 16ο αιώνα το Κάρλοβατς (ως Karlstadt), αλλά δεν πειράζει. 

Για να αβγατίσει όμως η έκθεση, οι διοργανωτές συμπεριέλαβαν στις τιμώμενες πόλεις και το ένδοξο Καρλόβασι του ανατολικού Αιγαίου. Ομολογώ ότι ως Σάμιος είχα εντυπωσιαστεί από την ομοιότητα των ονομάτων όταν πρωτοάκουσα για την κροατική πόλη τον καιρό του γιουγκοσλαβικού εμφυλίου. Τώρα που έγινε γνωστή εδώ η δεύτερη πόλη του νησιού μου, ίσως θα άξιζε οι ιστορικοί ερευνητές να προσθέσουν μια ακόμη εκδοχή στο μυστήριο του ονόματός της, για το οποίο καμία εξήγηση έως τώρα δεν είναι απόλυτα πειστική - το "karlı ovası" αφενός είναι κακά τούρκικα και αφετέρου σημαίνει χιονισμένος κάμπος, φαινόμενο σπάνιο στη Σάμο, ενώ και το "(Ι)Καριω-βα-σι" από τους Ικαριώτες εποίκους ελάχιστα ικανοποιητικό ακούγεται. 

Δεν μπορώ να ξέρω αν το Κάρλοβατς, που ιδρύθηκε λίγο καιρό πριν αρχίσει να αναφέρεται το Καρλόβασι, υπήρξε πηγή έμπνευσης για τους οικιστές της Σάμου. Ο μιμητισμός δεν ήταν άγνωστο φαινόμενο ούτε και τότε. Το μόνο βέβαιο είναι ότι, τετρακόσια χρόνια αργότερα - στις αρχές του 20ού αιώνα δηλαδή - το Καρλόβασι απέκτησε, μόνο αυτό από όλες τις νησιωτικές πόλεις του Αιγαίου, ένα μεταφορικό μέσο που χαρακτηρίζει πρωτίστως το αστικό τοπίο της πάλαι ποτέ αυστροουγγρικής επικράτειας. Το τραμ, στην ιππήλατη μορφή του, υπήρχε προπολεμικά τόσο στο Καρλόβασι, όσο και στο Κάρλοβατς. Τυχαίο;

Ιππήλατο τραμ στο Κάρλοβατς