17 Μαρ 2018

Εντός, εκτός και επί ορίων

Ανοιξιάτικη μονοήμερη αργία στη δεκαετία '90, η οικογένεια στην Αθήνα κι εγώ στη Θεσσαλονίκη - χωρίς χρόνο να πηγαινοέρθω, αποφασίζω να κάνω μια σχετικά κοντινή βόλτα στη Δοϊράνη. Περπατάω δίπλα στη λίμνη και με μιμείται μια παρέα, δύο ζευγάρια. Πιάνουμε κουβέντα και φτάνουμε στη νοητή γραμμή των συνόρων. Το καταλαβαίνουμε από την ευθυγράμμιση με τις δύο σημαδούρες, δεν υπάρχει φράχτης ή άλλη σήμανση. Τα "αγοράκια" έχουν όρεξη για περιπέτεια. Παρά την ήπια προσπάθεια των "κοριτσιών" να τους μεταπείσουν, αποφασίζουν να προχωρήσουν στο έδαφος της πΓΔΜ (εγώ μένω πίσω). Συνεχίζουν τον παραλίμνιο περίπατο για εκατοντάδες μέτρα, ενώ σε λίγο εμφανίζεται Έλληνας φαντάρος που περιπολούσε. Ανήσυχος αλλά και ανήμπορος να κάνει κάτι, περιμένει μαζί μας. Βλέπουμε τους συμπατριώτες να πιάνουν την κουβέντα με κάποιον που, αν θυμάμαι καλά, ψάρευε. Είχαν φτάσει κοντά στα τελευταία σπίτια του σλάβικου οικισμού. Μετά από λεπτά που έμοιαζαν ώρες, γύρισαν με την ίδια χαλαρότητα. Δεν τους ενόχλησε κανένας "Σκοπιανός" φαντάρος. "Είμαστε κι εμείς καφενείο, αλλά είναι κι αυτοί..." κουνούσε το κεφάλι ο δικός μας ένστολος, την ώρα που οι δικοί μας επέστρεφαν σε εθνικό έδαφος. Ένα μεθοριακό επεισόδιο είχε αποφευχθεί. Στο ίδιο σημείο μού είχε καυχηθεί παλιός συμμαθητής ότι κάποτε έβαλε το πόδι του μέσα στη "Γιουγκοσλαβία".

Λίγα χρόνια νωρίτερα, τα σύνορα μέσα στη ζώνη Σένγκεν άρχισαν ήδη να καταργούνται. Από τη γερμανική Καρλσρούη, μια παρέα με αυτοκίνητα αποφάσισε να πάει για tarte flambee ή Flammkuchen στην άλλη πλευρά. Μέρος της διασκέδασης ήταν και η διάσχιση ενός ποταμού πάνω σε έναν κορμό. Μη φανταστείτε κάτι πολύ μεγαλύτερο από δέκα μέτρα, ο δε κορμός ήταν στεγνός, πολύ πάνω από το νερό - καλοκαίρι γαρ. Πρέπει να μπήκαμε και να βγήκαμε έξι ή οχτώ φορές μεταξύ Γαλλίας και Γερμανίας, ανάμεσα στο έδαφος του αλσατικού χωριού Scheibenhard και του γερμανικού Scheibenhardt. Η Ευρώπη έμοιαζε τότε μαγική και τα παρατημένα φυλάκια με τα σπασμένα τζάμια ήταν κάτι αντίστοιχο με τα γκρεμισμένα σοβιετικά και σοσιαλιστικά μνημεία κάπου ανατολικότερα.

Ακόμη πιο όμορφο από τη ρεματιά στον παραπόταμο Lauter του Ρήνου, είναι το "επταστάδιο" στενό, επίσης συνοριακό. Απέναντι στην καταπράσινη (για νησί του Αιγαίου) Σάμου είναι η ακόμα πιο πράσινη, άχτιστη γαρ, χερσόνησος της Μυκάλης - στρατιωτική περιοχή και ταυτόχρονα εθνικό πάρκο. Το στενότερο σημείο, ανάμεσα στον πρώην ορθόδοξο Αη Νικόλα (σήμερα φάρος της νησίδας Μπαϊράκ) και το ελληνικό Βαρελούδι, είναι λιγότερο από μισό ναυτικό μίλι. Κάτι νιώθεις να σε τραβά να πας απέναντι. Κυριολεκτικά: στην περιοχή επικρατούν ύπουλα θαλάσσια ρεύματα. Τουλάχιστον δυο φορές, την τελευταία στη δεκαετία του '80, είδα πόσο λίγο θέλει να μπεις σε περιπέτεια. Ο Ιταλός τουρίστας κοιμόταν στο θαλάσσιο στρώμα, στην παροιμιωδώς ρηχή παραλία της Ψιλής Άμμου. Ξυπνώντας βρέθηκε στα ανοιχτά - και κολύμπι, δεν ήξερε. Για καλή του τύχη περνούσαμε από κοντά με το ταχύπλοο του κυρ Δημήτρη και τον είδαμε. Τον βοηθήσαμε να ανεβεί και τον βγάλαμε έξω.

Το είδα από απέναντι αυτό το στενό, δυόμισι δεκαετίες μετά. Ήταν σαν να έχεις περάσει στην άλλη πλευρά του καθρέφτη. Ο θαλάσσιος βυθός έμοιαζε ακριβώς ο ίδιος, και γιατί άλλωστε να είναι διαφορετικός; Οι διακοπές των Ελλήνων στην Τουρκία έμοιαζαν τότε σαν αυτές των Αμερικανών στο Μεξικό. Υπήρχαν ντόπιοι που με ειλικρίνεια πίστευαν ότι σε "λίγα" χρόνια τα σύνορα του Έβρου θα μπορούσαν να γίνουν σαν αυτά του Lauter, δηλαδή αδιάφορα. Δυστυχώς, προς το παρόν στα Βαλκάνια και στα περισσότερα μέρη του κόσμου - ακόμη και μέσα στη ζώνη Σένγκεν, όπως μας δίδαξε η πρόσφατη αναμονή μιας ώρας μεταξύ Αυστρίας και Γερμανίας - οι μεθόριοι θα παραμένουν ζωντανές γραμμές επιφυλακής και ανάσχεσης, και ενίοτε μαγκιάς ή περιπέτειας.

Φωτό: Στην ηλικία του, έκανα μπάνιο στις απέναντι ακτές


11 Μαρ 2018

Η φουφού του καστανά

Όταν μιλάμε για ποτάμια, το απόφθεγμα "πάντα ρει (πάντα χωρεί και ουδέν μένει)" δεν αφορά μόνο το νερό αλλά και τη μορφή τους. Με το υλικό που διαρκώς κατεβαίνει χαμηλότερα, η κοίτη -όταν δεν εγκιβωτίζεται με μόνιμα έργα- αλλάζει σύμφωνα με τα όσα ορίζει η φυσική. Τα προβλήματα που δημιουργούνται από αυτό δεν περιορίζονται στις φυσικές καταστροφές. Επεκτείνονται και στις διεθνείς σχέσεις.

Τα ποταμίσια σύνορα χωρών δεν μπορούν να χαραχτούν με μια γραμμή στο έδαφος. Η "μισγάγγεια" αλλάζει θέση, με αποτέλεσμα ο σημερινός κύριος βραχίονας του ποταμιού να μην ταυτίζεται με αυτόν που πριν δεκαετίες χρησιμοποιήθηκε ως όριο. Τα αποτελέσματα μερικές φορές είναι σουρεαλιστικά, όπως στην περίπτωση της Liberland, του "κράτους" που έχει ανακηρυχτεί στα κενά μεταξύ "παλιού" και σημερινού Δούναβη μεταξύ Κροατίας και Σερβίας. Άλλοτε, πάλι, δεν είναι καθόλου κωμικά - και κάποιοι καλούνται να βγάλουν τα κάστανα από τη φωτιά.

Από τα κάστανα έχει πάρει το όνομά της η Κοστάινιτσα, πάνω σε πρώην γιουγκοσλαβικά σύνορα κι αυτή - γίνεται κι ένα σχετικό φεστιβάλ κάθε φθινόπωρο. Η αριστερή όχθη του ποταμού Ούνα ανήκει στην Κροατία και η δεξιά στη Βοσνία - σχεδόν. Εξαιρείται ένα "τρίγωνο" γης, στο οποίο βρίσκεται ένα πανέμορφο μεσαιωνικό κάστρο. Το έχω δει να περιπολείται από βαριεστημένους Κροάτες αστυνομικούς που ενίοτε κόβουν κλήσεις τροχαίας, ίσως για να σπάσουν τη μονοτονία. Οι Σερβοβόσνιοι δεν δέχονται αυτή την ερμηνεία (θεωρώντας ότι η γραμμή έπρεπε να βρίσκεται στη σημερινή κοίτη) αλλά φαίνεται να έχουν αποδεχθεί την ύπαρξη κροατικού φυλακίου στη "δική τους" πλευρά. Προς το παρόν.












Καστανιές λέγεται και ένα χωριό δίπλα σε ένα άλλο τέτοιο "τρίγωνο" - στα μόνα χερσαία ελληνοτουρκικά σύνορα. Στον υπόλοιπο Έβρο υπάρχουν ασάφειες (ανάλογες των λοιπών βαλκανικών και μη ποταμών) λόγω αλλαγής κοίτης, θα νόμιζε κανείς όμως ότι στο τρίγωνο του Καραγάτς, το μόνο κομμάτι της δεξιάς όχθης που η Λωζάννη έδωσε στην Τουρκία, τα πράγματα θα ήταν ξεκαθαρισμένα. Στο μεγαλύτερο μέρος τους είναι - η οριογραμμή χαράχτηκε και χαρτογραφήθηκε από μια μικτή επιτροπή το 1926 και έκτοτε όχι μόνο έγινε σεβαστή αλλά και ενισχύθηκε, με τον πρόσφατο φράχτη αποθάρρυνσης των μεταναστευτικών ροών.



















Ακόμη και εδώ όμως, το νερό έκανε ρευστά τα σύνορα σε κάποιο σημείο τους - με αποτέλεσμα κάποιοι, αφού τους πήρε λίγο χρόνο να συνειδητοποιήσουν τι σημαίνουν τα θαλάσσια σύνορα, να συνειδητοποιούν τώρα και άλλες λεπτές καταστάσεις. Όπως δείχνει ο χάρτης της οριοθέτησης (που θα τον βρείτε εδώ), στη δεκαετία του '20 ο παραπόταμος Άρδας του Έβρου περνούσε ακριβώς δίπλα από τον δρόμο που συνδέει τις ελληνικές Καστανιές (πρώην Τσορέκ-Κιόι) με το Καρά-Αγάτς (την παλιά ελληνική Ορεστιάδα) και την Αδριανούπολη (Edirne). Σήμερα, η στεριά έχει επεκταθεί πέρα από την περίφημη "πυραμίδα 2" και ο Άρδας έχει μετακινηθεί κάποιες εκατοντάδες μέτρα προς τα αριστερά. 

Η νέα αυτή γη καλύπτεται εξ ολοκλήρου με δάσος. Δεν ξέρω αν πρόκειται για καστανιές. Αποτελεί ωστόσο το μοναδικό μέρος της χερσαίας μεθορίου το οποίο δεν καλύπτει ο περίφημος φράχτης - ο τόσο πολυσυζητημένος, για τον οποίο δεν σταμάτησε να διαμαρτύρεται η νεολαία του Σύριζα ακόμη και μετά την αλλαγή κυβέρνησης (εδώ π.χ. μια ανακοίνωση από τον Οκτώβριο του 2015). 

Τεχνικά δεν φαίνεται να υπάρχει λόγος μη τοποθέτησης φράχτη σε δασωμένη περιοχή. Υπάρχει όμως δυστυχώς αρκετή εμπειρία από τις λεγόμενες γκρίζες ζώνες στη θάλασσα. Με αποκορύφωμα τα Ίμια, τα οποία ήδη οι γείτονες επισήμως αντιμετωπίζουν σαν να ήταν δικά τους, έχουμε δει κι άλλες περιπτώσεις αμφισβήτησης κυριαρχίας επί νησιών επειδή δεν αναφέρονται ονομαστικά (κι ας μην έχουν καμία σχέση με τα τουρκικά παράλια). Ακόμη κι αν υπαγορεύεται από την κοινή λογική: σύμφωνα με τη συνθήκη Ιταλίας-Τουρκίας του 1932, το σύνορο ήταν ανατολικά των νησίδων "Kardak" - άρα, οι βραχονησίδες ανήκουν στο πακέτο που παραλάβαμε 16 χρόνια αργότερα από την Ιταλία ως Δωδεκάνησα. 

Υπάρχουν αναφορές που δείχνουν ότι κάτι ανάλογο (εκμετάλλευση μιας "ασάφειας") μπορεί να συντρέχει και στις Καστανιές Έβρου, όπου πρόσφατα συνελήφθησαν δύο Έλληνες στρατιωτικοί - αμφότεροι αξιωματικοί του μηχανικού. Αξίζει να διαβαστεί η πρώτη σχετική ανακοίνωση του ελληνικού ΓΕΣ, από την οποία ο αναγνώστης καταλαβαίνει ότι οι δικοί μας την πάτησαν λόγω κακών καιρικών συνθηκών, καθώς και το υποτιθέμενο κείμενο της μίας κατάθεσης - που ομοίως αποτελεί παραδοχή παραβίασης συνόρων κατά λάθος (αμφότερα εδώ). Η απουσία φράχτη πραγματικά μπορεί να οδηγήσει σε λάθος. Υπάρχει όμως στα αλήθεια λάθος εδώ; 

Η τουρκική Hürriyet δημοσίευσε στις 6 Μαρτίου σκαρίφημα, στο οποίο ισχυρίζεται ότι το εικονιζόμενο υποτιθέμενο σημείο σύλληψης είναι 240 μέτρα από τη μεθόριο και 253 μέτρα από το τουρκικό φυλάκιο. Ως μεθόριο όμως θεωρεί αυτήν που δείχνει και το Google Maps, η οποία δεν ταυτίζεται με την παλιά μέση γραμμή του Άρδα (χάρτη του 1926). 












Συγκρίνοντας τον ισχυρισμό της εφημερίδας με τον χάρτη της επίσημης οριοθέτησης, φαίνεται ότι το αναφερόμενο σημείο είναι πολύ κοντά στην πραγματική συνοριακή γραμμή (καμία σχέση με 200+ μέτρα απόκλιση) και πιθανότατα μέσα στο ελληνικό (και της Ε.Ε./Schengen...) έδαφος, όχι το τουρκικό. 

Με τα δεδομένα στοιχεία δεν μπορώ να πω κάτι παραπάνω, πέρα από μερικές διαπιστώσεις (επιπλέον όσων έχουν πολυσυζητηθεί):
- Τα ποταμίσια σύνορα (όπως και οι βραχονησίδες) είναι ιδανικό θέμα για "κόμπλα" δυσανάλογη της αξίας της γης. 
- Αν το ζητούμενο για τις αρχές μας και τη Frontex είναι η αποτροπή της ανεξέλεγκτης μετανάστευσης, τότε υπάρχουν σημεία (όπως π.χ. δίπλα στη σιδηροδρομική γραμμή) για να μπει συμπληρωματική, μη συνοριακή περίφραξη.  

Η αυτονόητη ευχή είναι για τη γρήγορη αποδέσμευση των αξιωματικών μας από τις τουρκικές φυλακές τύπου F (που μπορεί να μην έχουν σχέση με τις συνθήκες της ταινίας "Εξπρές του Μεσονυκτίου" αλλά δεν παύουν να είναι τόπος φυλάκισης βαρυποινιτών) και την ειρηνική όσο και αξιοπρεπή έκβαση του όλου θέματος. Ελπίζω να υπάρξει υπεύθυνη ενημέρωση, υπεύθυνος λόγος γενικότερα, απέναντι στις πολλές φήμες και κορώνες. Ο πολυποίκιλος αναβρασμός της γειτονικής χώρας απαιτεί από την "εδώ" πλευρά εγρήγορση, που δεν εξαντλείται στις αξιόμαχες ένοπλες δυνάμεις, και προνοητικότητα, που δεν ευνοείται απαραίτητα από εθνικό ντοπάρισμα. 

Σε πιο ήρεμες καταστάσεις θα μπορούσαμε να πούμε πολλά για κάτι ακόμη (πέραν των συνοριακών τριγώνων) που συνδέει τις δικές μας καστανιές και αυτές της Κροατίας. Θα μείνω σε μια σχετικά σύντομη αναφορά. Οι δύο αυτές περιοχές επρόκειτο να ενωθούν με ένα μεγαλειώδες σιδηροδρομικό δίκτυο, σχεδιασμένο το 1869 για παραχώρηση στον Γερμανοεβραίο βαρόνο Hirsch. Ο αρχικός σχεδιασμός προέβλεπε τη σύνδεση της Βιέννης με την Κωνσταντινούπολη μέσω Ζάγκρεμπ, Σαράγεβο και Πρίστινας, παρακάμπτοντας το Βελιγράδι. Το σημείο εισόδου στην οθωμανική αυτοκρατορία θα ήταν το Ντόμπρλιν, δίπλα στην Κοστάινιτσα. Το δίκτυο τελικά προσαρμόστηκε στις αντικειμενικές συνθήκες και κατασκευάστηκε μόνο εν μέρει. Η γραμμή του Ντόμπρλιν λειτούργησε και υπάρχει. Φτιάχτηκαν επίσης και οι πρώτες διασυνδέσεις του νυν ελληνικού δικτύου με τον υπόλοιπο κόσμο: οι απολήξεις της Θεσσαλονίκης και της σημερινής Αλεξανδρούπολης. (Αρχαιότερος ελληνικός σιδηρόδρομος υπήρξε ο μετέπειτα ΗΣΑΠ, αλλά ήταν και έμεινε ξεκομμένος.) 














Η γραμμή Αλεξανδρούπολης-Αδριανούπολης ήταν μάλιστα έως το 1971 μια ενδιαφέρουσα περίπτωση ελληνοτουρκικής συνύπαρξης. Ελληνικά, τουρκικά και διεθνή τραίνα (όπως μία από τις εκδοχές του Οριάν Εξπρές) διέσχιζαν το τρίγωνο του Καραγάτς ακόμη και μετά τη συνθήκη της Λωζάννης, μια και παρέμενε ως μοναδική για όλους η γραμμή της δυτικής όχθης του Έβρου, με τον εντυπωσιακό σταθμό που σήμερα είναι μουσείο. Σήμερα τα σιδηροδρομικά τσανάκια είναι χωριστά: κάθε χώρα έχει το δικό της δίκτυο. Οι καιροί δεν προσφέρονται για συνεκμετάλλευση - ας ελπίσουμε τουλάχιστον σε καλούς λογαριασμούς που θα κάνουν τους καλούς φίλους.