Η τελευταία πρωθυπουργία του κρητικού εθνάρχη Ελευθερίου Βενιζέλου σημαδεύτηκε μεταξύ άλλων και από την ελληνοτουρκική προσέγγιση. Η σύσφιγξη των σχέσεων Τουρκίας και Ελλάδας ήρθε λίγα μόλις χρόνια μετά τη μικρασιατική περιπέτεια και γι' αυτό το λόγο συζητήθηκε πολύ. Πολλούς τους ξένισε κιόλας, δεδομένης της ιστορικής αντιπαλότητας των δύο κρατών και του πόνου που είχε προκαλέσει ο ξεριζωμός προσφύγων κι από τις δύο πλευρές του Αιγαίου. Ωστόσο, Βενιζέλος και Κεμάλ επέμειναν στην απόφασή τους. Για τους ρομαντικούς, η φιλία μεταξύ των γειτόνων σηματοδοτούσε την υπέρβαση του οδυνηρού παρελθόντος.
Πρόσφατες έρευνες αποκαλύπτουν ωστόσο μια άγνωστη διάσταση των γεγονότων. Αφορμή ήταν η πολυσυζητημένη απαγόρευση της καλλιέργειας ενός πανάρχαιου δημητριακού με το όνομα ζεία ή ζέα. Η επιμονή της βενιζελικής κυβέρνησης (1928-1932) να καταργήσει το παραδοσιακό σιτηρό, αντικαθιστώντας το με δικοτυλήδονο στάρι, κάνει τη σχετική είδηση να φαντάζει παράλογη, μέχρι και αδιανόητη.
Στην κατανόηση των εξελίξεων θα μας βοηθήσει να γνωρίζουμε το τι συνέβαινε εκείνη την εποχή στη μεγάλη σιτοπαραγωγό χώρα της Σοβιετικής Ένωσης. Ο ουκρανός βιολόγος Τρόφιμ Λυσένκο, που είχε αναλάβει να αυξήσει την αποδοτικότητα της σοβιετικής παραγωγής σε σιτηρά, ανακάλυψε το 1927 μια καινούργια τεχνική που επέτρεπε στο σιτάρι να δίνει καρπό ακόμη κι αν σπερνόταν την άνοιξη. Με τον τρόπο αυτό θεώρησε ότι οι σοδειές μπορούσαν να αυξηθούν εντυπωσιακά.
Τα νέα από την ΕΣΣΔ δεν ταξίδευαν εύκολα στον υπόλοιπο κόσμο εκείνη την εποχή. Η Τουρκία του Κεμάλ είχε όμως από την αρχή αναπτύξει ειδική σχέση με τη νέα υπερδύναμη. Είναι γνωστή η υποστήριξη των "μπολσεβίκων" στο τουρκικό εθνικιστικό κίνημα από την εποχή κιόλας του ελληνοτουρκικού πολέμου (1919-1922). Παρά την απουσία κοινού ιδεολογικού πυρήνα, οι δύο νέες πολιτικές ηγεσίες Ρωσίας-Τουρκίας συνδέονταν από την ταυτόσημη, σχεδόν, εμπειρία της επαναστατικής ανατροπής αυτοκρατόρων και της αναμόρφωσης των χωρών τους. Το κεμαλικό κράτος δέχτηκε αρκετές επιρροές από τη Μόσχα, όπως μαρτυρά μεταξύ άλλων η υιοθέτηση της σοβιετικής τεχνοτροπίας σε τουρκικά κρατικά σύμβολα (βλ. το λογότυπο των τουρκικών σιδηροδρόμων).
Η σύμπλευση Βενιζέλου-Ατατούρκ, συνεπώς, επέτρεψε στη σοβιετική πολιτική την έμμεση διείσδυση στην Ελλάδα, χώρα που εθεωρείτο αμετάκλητα (μετά την κατάρρευση των αντιβενιζελικών) δεμένη στο άρμα των Αγγλο-Γάλλων. Ο κρητικός εθνάρχης, διακριτικά αλλά σταθερά, καλλιέργησε σχέσεις με τη Σοβιετική Ένωση μέσω της ελληνοτουρκικής φιλίας - η οποία μονοπώλησε το ενδιαφέρον και το "θόρυβο". Με τα όσα αποκαλύπτονται εδώ, αναδεικνύεται η σοφία του πολιτικού ηγέτη, που όπως και άλλοι μεταγενέστεροι - πιο επιδεικτικά αυτοί οι τελευταίοι - εφάρμοσε πολυδιάστατη εξωτερική πολιτική χωρίς να θέτει υπό αμφισβήτηση τους βασικούς προσανατολισμούς της χώρας.
Η προτίμηση του σιταριού έναντι της ζείας υπαγορεύτηκε, επιπλέον, και από τα αντιβασιλικά αισθήματα του Βενιζέλου. Το αρχαίο σιτηρό ήταν το αγαπημένο του ελληνικού βασιλικού οίκου. Ο βασιλεύς Κωνσταντίνος ο δωδέκατος, γνωστός για τη γενικότερη φιλογερμανική του στάση, είχε επιδιώξει να επεκτείνει τις καλλιέργειες της ζείας, με σκοπό μακροπρόθεσμα να αντικαταστήσει πλήρως το σιτάρι αλλά και το κριθάρι. Η ζεία είναι γνωστή στη Γερμανία με το όνομα Dinkel - το οποίο πρόσφατα, ως βάση του ψωμιού Dinkelbrot, μαθεύτηκε από εύπορους κουλτουριάρηδες συμπολίτες μας μέσω "ψαγμένων" αρτοπωλείων σε βόρεια αθηναϊκά προάστια. Από το συγκεκριμένο σιτηρό παρασκευάζεται όχι μόνο ψωμί (και ζωοτροφές) αλλά και μια μπύρα με ιδιαίτερη γεύση (Dinkelbier). Μάλιστα, κατά τις εργασίες αποκατάστασης του παλιού εργοστασίου ΦΙΞ μεταξύ των οδών Συγγρού και Καλλιρρόης, βρέθηκαν κιτρινισμένα τεύχη με συνταγές για τον "ζύθον Δίνκελ", που δυστυχώς δεν είναι γνωστό αν βγήκε ποτέ στην παραγωγή.
Ο Βενιζέλος επιχείρησε να ξηλώσει τη βασιλική οικογένεια. Το κατάφερε μόνο προσωρινά - το 1935 οι Γλυξβούργοι επανήλθαν και "κατσικώθηκαν" για καμιά σαρανταριά ακόμη χρόνια. Το "ξήλωμα" της καλλιέργειας της ζείας ήταν ομολογουμένως μακροβιότερο - αλλά κι αυτό αποδεικνύεται πλέον πρόσκαιρο. Το πλήρωμα του χρόνου έφτασε: το δημητριακό του Δία "ήρθε για να μείνει". Μην απορείτε για την αναφορά του βασιλιά των θεών: είναι προφανής η προέλευση της ζείας από το όνομα Ζευς, όπως και αυτή της γερμανικής λέξης Dinkel από τη γενική "του Διός" (το λατινικό θέμα "div-" και ούτω καθεξής, περισσότερα θα σας πουν οι φιλόλογοι).
Ψωμί δεν ξέρουμε οι περισσότεροι να ζυμώνουμε όπως οι γιαγιάδες μας. Ακόμη όμως κι αν διαθέτετε έναν ταπεινό αρτοπαρασκευαστή, όπως εγώ, δεν έχετε πλέον καμιά δικαιολογία: μπορείτε να αναζητήσετε μίγμα Dinkelbrot στα σουπερμάρκετ, για να μπείτε έστω και από το "παράθυρο" στο μαγικό κόσμο της προαιώνιας ζείας.
Πρόσφατες έρευνες αποκαλύπτουν ωστόσο μια άγνωστη διάσταση των γεγονότων. Αφορμή ήταν η πολυσυζητημένη απαγόρευση της καλλιέργειας ενός πανάρχαιου δημητριακού με το όνομα ζεία ή ζέα. Η επιμονή της βενιζελικής κυβέρνησης (1928-1932) να καταργήσει το παραδοσιακό σιτηρό, αντικαθιστώντας το με δικοτυλήδονο στάρι, κάνει τη σχετική είδηση να φαντάζει παράλογη, μέχρι και αδιανόητη.
Στην κατανόηση των εξελίξεων θα μας βοηθήσει να γνωρίζουμε το τι συνέβαινε εκείνη την εποχή στη μεγάλη σιτοπαραγωγό χώρα της Σοβιετικής Ένωσης. Ο ουκρανός βιολόγος Τρόφιμ Λυσένκο, που είχε αναλάβει να αυξήσει την αποδοτικότητα της σοβιετικής παραγωγής σε σιτηρά, ανακάλυψε το 1927 μια καινούργια τεχνική που επέτρεπε στο σιτάρι να δίνει καρπό ακόμη κι αν σπερνόταν την άνοιξη. Με τον τρόπο αυτό θεώρησε ότι οι σοδειές μπορούσαν να αυξηθούν εντυπωσιακά.
Τα νέα από την ΕΣΣΔ δεν ταξίδευαν εύκολα στον υπόλοιπο κόσμο εκείνη την εποχή. Η Τουρκία του Κεμάλ είχε όμως από την αρχή αναπτύξει ειδική σχέση με τη νέα υπερδύναμη. Είναι γνωστή η υποστήριξη των "μπολσεβίκων" στο τουρκικό εθνικιστικό κίνημα από την εποχή κιόλας του ελληνοτουρκικού πολέμου (1919-1922). Παρά την απουσία κοινού ιδεολογικού πυρήνα, οι δύο νέες πολιτικές ηγεσίες Ρωσίας-Τουρκίας συνδέονταν από την ταυτόσημη, σχεδόν, εμπειρία της επαναστατικής ανατροπής αυτοκρατόρων και της αναμόρφωσης των χωρών τους. Το κεμαλικό κράτος δέχτηκε αρκετές επιρροές από τη Μόσχα, όπως μαρτυρά μεταξύ άλλων η υιοθέτηση της σοβιετικής τεχνοτροπίας σε τουρκικά κρατικά σύμβολα (βλ. το λογότυπο των τουρκικών σιδηροδρόμων).
Η σύμπλευση Βενιζέλου-Ατατούρκ, συνεπώς, επέτρεψε στη σοβιετική πολιτική την έμμεση διείσδυση στην Ελλάδα, χώρα που εθεωρείτο αμετάκλητα (μετά την κατάρρευση των αντιβενιζελικών) δεμένη στο άρμα των Αγγλο-Γάλλων. Ο κρητικός εθνάρχης, διακριτικά αλλά σταθερά, καλλιέργησε σχέσεις με τη Σοβιετική Ένωση μέσω της ελληνοτουρκικής φιλίας - η οποία μονοπώλησε το ενδιαφέρον και το "θόρυβο". Με τα όσα αποκαλύπτονται εδώ, αναδεικνύεται η σοφία του πολιτικού ηγέτη, που όπως και άλλοι μεταγενέστεροι - πιο επιδεικτικά αυτοί οι τελευταίοι - εφάρμοσε πολυδιάστατη εξωτερική πολιτική χωρίς να θέτει υπό αμφισβήτηση τους βασικούς προσανατολισμούς της χώρας.
Η προτίμηση του σιταριού έναντι της ζείας υπαγορεύτηκε, επιπλέον, και από τα αντιβασιλικά αισθήματα του Βενιζέλου. Το αρχαίο σιτηρό ήταν το αγαπημένο του ελληνικού βασιλικού οίκου. Ο βασιλεύς Κωνσταντίνος ο δωδέκατος, γνωστός για τη γενικότερη φιλογερμανική του στάση, είχε επιδιώξει να επεκτείνει τις καλλιέργειες της ζείας, με σκοπό μακροπρόθεσμα να αντικαταστήσει πλήρως το σιτάρι αλλά και το κριθάρι. Η ζεία είναι γνωστή στη Γερμανία με το όνομα Dinkel - το οποίο πρόσφατα, ως βάση του ψωμιού Dinkelbrot, μαθεύτηκε από εύπορους κουλτουριάρηδες συμπολίτες μας μέσω "ψαγμένων" αρτοπωλείων σε βόρεια αθηναϊκά προάστια. Από το συγκεκριμένο σιτηρό παρασκευάζεται όχι μόνο ψωμί (και ζωοτροφές) αλλά και μια μπύρα με ιδιαίτερη γεύση (Dinkelbier). Μάλιστα, κατά τις εργασίες αποκατάστασης του παλιού εργοστασίου ΦΙΞ μεταξύ των οδών Συγγρού και Καλλιρρόης, βρέθηκαν κιτρινισμένα τεύχη με συνταγές για τον "ζύθον Δίνκελ", που δυστυχώς δεν είναι γνωστό αν βγήκε ποτέ στην παραγωγή.
Ο Βενιζέλος επιχείρησε να ξηλώσει τη βασιλική οικογένεια. Το κατάφερε μόνο προσωρινά - το 1935 οι Γλυξβούργοι επανήλθαν και "κατσικώθηκαν" για καμιά σαρανταριά ακόμη χρόνια. Το "ξήλωμα" της καλλιέργειας της ζείας ήταν ομολογουμένως μακροβιότερο - αλλά κι αυτό αποδεικνύεται πλέον πρόσκαιρο. Το πλήρωμα του χρόνου έφτασε: το δημητριακό του Δία "ήρθε για να μείνει". Μην απορείτε για την αναφορά του βασιλιά των θεών: είναι προφανής η προέλευση της ζείας από το όνομα Ζευς, όπως και αυτή της γερμανικής λέξης Dinkel από τη γενική "του Διός" (το λατινικό θέμα "div-" και ούτω καθεξής, περισσότερα θα σας πουν οι φιλόλογοι).
Ψωμί δεν ξέρουμε οι περισσότεροι να ζυμώνουμε όπως οι γιαγιάδες μας. Ακόμη όμως κι αν διαθέτετε έναν ταπεινό αρτοπαρασκευαστή, όπως εγώ, δεν έχετε πλέον καμιά δικαιολογία: μπορείτε να αναζητήσετε μίγμα Dinkelbrot στα σουπερμάρκετ, για να μπείτε έστω και από το "παράθυρο" στο μαγικό κόσμο της προαιώνιας ζείας.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου