Ιστορία και αφηγήματα

Από μικρός στα αγγλικά έμαθα ότι υπάρχουν δύο διαφορετικές λέξεις που προέρχονται από την κοινή ελληνική ρίζα "ιστορία".

Η αφήγηση λέγεται story. Το επιστημονικό αντικείμενο ονομάζεται history.

Οι καλοί μας φιλόλογοι στο γυμνάσιο μας έδωσαν, επιπροσθέτως, δύο σχετικές γνώσεις:

Πρώτον, τη μεθοδικότητα του Θουκυδίδη, που αποτέλεσε το μέτρο για πολλούς μεταγενέστερους, παρόλο που "πατέρας" της Ιστορίας παραμένει ο αλικαρνασσεύς Ηρόδοτος.

Δεύτερον, την απώτατη καταγωγή της λέξης: από το ρήμα οίδα, που σημαίνει "γνωρίζω". Από την ίδια πηγή, και συγκεκριμένα το θέμα (F)ιστ-, βγαίνει και η επιστήμη.

Η Ιστορία είναι επιστήμη. Διδάσκεται - πολλοί φίλοι και γνωστοί μου σπούδασαν σε "ιστορικό-αρχαιολογικό" πανεπιστημιακό τμήμα. Όπως σε κάθε επιστήμη, υπάρχουν "σχολές", διαφορετικές απόψεις, γνώμες, ερμηνείες. Επίσης υπάρχει μέθοδος, υπάρχουν κριτήρια, στην προσπάθεια να διακρίνεται και να οριοθετείται ένα "ιστορικό γεγονός" και οι συνθήκες του.

Σχεδόν καμία επιστήμη δεν είναι αποκομμένη από την κοινωνία. Και οι ιστορικοί λοιπόν χρειάζεται να συνδιαλέγονται με τους μη ειδικούς, να εκλαϊκεύουν, να δέχονται κριτική - όχι πάντα καλόπιστη.

Μάλιστα, στις σημερινές συνθήκες "εκδημοκρατισμού" της γνώσης, ο ρόλος των ειδικών γίνεται όλο και δυσκολότερος. Το διαδίκτυο δίνει εύκολη πρόσβαση σε "αποστάγματα" ή και λεπτομέρειες για τον καθένα μας - και, στην αντίστροφη κατεύθυνση, διευκολύνει την έκφραση. Η επιστήμη δεν προστατεύεται από υψηλά τείχη.

Αναπόφευκτα, αυτό σημαίνει ότι κάποιοι που μέχρι τώρα δεν το τολμούσαν, σήμερα αισθάνονται αρκετά "ενδυναμωμένοι" ώστε να "βγάλουν γλώσσα". Συχνά, δεν αντιλέγω, έχουν "πάτημα" στις ίδιες τις πρακτικές πολλών επιστημόνων, που θυσιάζουν τις αρχές τους για χάρη του πελάτη τους (χρηματοδότη τους). Χρειάζονται πεπαιδευμένα μυαλά για να βγάλουν άκρη στο δημόσιο διάλογο - και αυτά σπανίζουν.

Ένα ακόμη κομμάτι του "παζλ" είναι η χρήση της Ιστορίας και άλλων επιστημών από τις εξουσίες. Χαρακτηριστικό είναι ένα χθεσινό (9/6/'13) άρθρο του Alexis (Παπαχελά), στο οποίο ουσιαστικά μπλέκει την Ιστορία (history) με το αφήγημα (story). Η μακρόχρονη θητεία του στις ΗΠΑ δεν δικαιολογεί τέτοιες συγχύσεις. Για τους "εθνικούς μύθους" και το "πατριωτικό φρόνημα" μπορούμε να κάνουμε ενδιαφέρουσες και χρήσιμες συζητήσεις. Όσοι παίζουν όμως στο "γήπεδο" της ιστορικής επιστήμης έχουν διαφορετικό αντικείμενο.

Το σχολικό μάθημα ιστορίας είναι άραγε αφήγημα ή μια εισαγωγή στο αντίστοιχο επιστημονικό αντικείμενο (όπως η φυσική ή τα μαθηματικά); Το καθετί που γράφεται για παιδιά 9 ετών (τότε ξεκινά η διδασκαλία ιστορίας) πρέπει να προσαρμόζεται στην ανάλογη γλώσσα, καμία αντίρρηση γι' αυτό. Όμως ακόμη και ένα 9χρονο (πολλώ δε μάλλον ένα 12χρονο ή ένα γυμνασιόπαιδο/λυκειόπαιδο) είναι σε θέση να ξεχωρίζει, και πρέπει να μάθει να ξεχωρίζει, την αλήθεια και την τεκμηρίωση αφενός, από το μύθο και το θρύλο αφετέρου.

Φίλος από υπερατλαντική χώρα μου εξέφρασε πρόσφατα την απορία, γιατί στην τρίτη δημοτικού αναφέρεται ως "ιστορία" η μυθολογία. Του εξήγησα ότι αυτό έχει μείνει από παλιά, αν δεν κάνω λάθος ήδη από τα δικά μου σχολικά χρόνια το βιβλίο Γ' και Δ' δημοτικού ήταν κοινό, με ένα μέρος μυθολογία κι ένα μέρος "κανονική" ιστορία. (Ο σημερινός τίτλος είναι αλήθεια ότι περιγράφει το πέρασμα από τη μυθολογία στην ιστορία.) Φίλε μου καλέ, ακριβώς αυτό το μπέρδεμα, που ξεκινά από τις τρυφερές ηλικίες, μας ταλαιπωρεί κι όταν "ωριμάζουμε".

Δεν θα περίμενα απ' τον καθένα να γίνει ιστορικός, ούτε πρέπει να επαναφέρουμε "τα ψηλά τα τείχη" της επιστήμης, αλλά το - υποτίθεται - καλύτερο μορφωτικό επίπεδο της σημερινής κοινωνίας θα έπρεπε να βοηθά όλους μας να συναισθανόμαστε πότε μας παίρνει να "αποφανθούμε" και πότε, απ' την άλλη, να σωπαίνουμε, ακούγοντας αυτούς που αντικειμενικά έχουν τον πρώτο λόγο.

Προμηθεύς, 2852-2784 π.Χ. (ας πούμε)